TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

Türk ulusu daha Amasya Genelgesi ile egemenliği eline almış, ulusal egemenlik, TBMM’de “egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” ilkesi ile somutlaşmıştı.

TBMM 1 Kasım 1922 günü şu kararı aldı.

Böylece TBMM, İstanbul’un işgali gününden geçerli olmak üzere aldığı bu karar ile ulus egemenliğini perçinledi. Hedeflediği demokrasinin olmazsa olmaz ilkelerinden birini uygulamaya koydu.

Mustafa Kemal Paşa 10 Mayıs 1921’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu adı altında bir meclis grubu oluşturmuştu. Mustafa Kemal Paşa’nın Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (I. Grup) kurması karşısında muhalefet de birleşerek II. Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (II. Grup) kurmuştu.

2 Aralık 1922’de Meclis’te görüşülen bu öneride milletvekili olacaklarda; Türkiye’nin o günkü sınırı içinde doğmuş olmaları ya da belli bir yerde beş yıl oturmuş olmaları koşulu aranıyordu. Ulusal zafer için oradan oraya koşturduğu için belli bir yerde beş yıl oturamayan ve doğum yeri ulusal sınırların dışında kalan Mustafa Kemal Paşa bu öneri karşısında Meclis’te hazin ve sert bir konuşma yaptı. Öneri reddedildi, böylece Mustafa Kemal Paşa’nın kurulu düzeni değiştirmeye yönelik girişimlerini önlemeye çalışan muhalefet başarısız oldu. Mustafa Kemal Paşa ise ülkeyi ve ulusu çağdaş uygarlığın ilerisine taşıma müca-delesini, kuracağı siyasal parti ile yürütme kararı aldı.

6 Aralık 1922’de basına verdiği demeçte Halk Fırkası adıyla bir parti kuracağını açıklayan Mustafa Kemal, parti kurmaktaki amacını dört nokta üzerine oturtmuştu.

 Kurtuluş Savaşındaki başarıyı siyaset, yönetim ve ekonomi alanında da sür-dürmek ve gerekli atılımlarla, devrimlerle tamamlamak,

 Yeni düzenlemeleri uzun süreli bir programa dayandırmak,

 Böyle bir programı kişisellikten kurtarmak ve vatandaş çoğunluğunun des-teğini sağlamak

 Kurulacak partiyi halkçılık esasına oturtmak.

Cumhuriyet ilan edildikten  sonra Cumhurbaşkanı seçimine geçildi. Oylama 15 dakika sürdü. Oturum başkanı İsmet (Eker) Bey saat 20:45’te oy-lamaya katılan 158 üyenin oybirliği ile Cumhurbaşkanlığına Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın seçildiğini açıkladı. Mustafa Kemal Paşa bu sonuç-tan dolayı bir teşekkür konuşması yaptı.

Anayasa değişikliği dine ve dile ilişkin 1921 Anayasası’nda bulunmayan yeni bir hüküm de getirdi. 2. madde yeniden düzenlendi; “Türkiye devletinin dini, İs-lam dinidir. Resmi dili Türkçedir” denildi. Demokratik hukuk devleti anlayışı ile bağdaşmayan bu yeni düzenleme ile Cumhuriyet’e yöneltilen ya da yöneltilecek olan kimi saldırılar önlenmek istenmişti.

Nitekim Halk Partisi grubunda görüşülen öneriler 3 Mart 1924 günü TBMM’ye getirildi. Aynı gün çıkarılan 429 sayılı “Şeriye ve Evkaf ve Erkânı Harbiye-i Umu-miye Vekâletlerinin İlgasına Dair Kanun” ile din ve ordu siyaset dışında bırakıldı. 430 sayılı “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile ülkedeki tüm öğretim kurumları Maa-rif Vekâleti’ne bağlandı. Devrimi yürütecek laik düşünceli gençlerin yetişmesinin önü açıldı.

Mahmut Esat Bozkurt yürütme organlarının olası diktatörlüklerinin önlenebilmesi için seçimle oluşturulacak ikinci bir Meclis oluşturulmasını gerekli bulmuş, ancak öneri  Meclis’te kabul görmemişti.

1924 Anayasası iki temel ilke üzerinde inşa edilmiştir. “Cumhuriyet” ve “Güçler Birliği” esasları baş ilkelerdir. Cumhuriyet ilkesi üzerine kıskançlıkla durulmuş, devlet biçiminin “Cumhuriyet” olduğu yolundaki maddenin değiştirilmesinin, hatta değiştirilmesinin önerilmesinin bile olanaklı bulunmadığı vurgulanmıştır. (Madde 102) Ulusal Cumhuriyetin güçler birliği esası üzerinde yükselmesinin en önemli sonucu ise, egemenliğin kayıtsız şartsız Türk Ulusuna ait bulunduğu ve ulusa ait bu hakkı kullanacak tek makamın TBMM olduğudur. Meclisin üstünlü-ğü mutlaktır.

Terakkiperver Cumhuriyet Partisi:

Programın ilk maddesinde Türkiye Devleti’nin halkın hâkimiyetine dayanan bir cumhuriyet olduğu vurgulanmış, “hürriyetperverlik (liberalizm)” ile “halkın hâkimiyeti (demokrasi)”partinin ana görüşü olarak belirtilmişti. 

TpCP, programında ayrıca anayasanın halkın isteği doğrultusunda değiştirileceğini, yönetimde merkezciliğin kaldırılacağını, doğal koşullara göre illerin yeniden düzenleneceğini, işçi ve işveren haklarının eşit düzeyde savunulacağını, eğitimde terbiyenin esas tutulacağını, İstanbul’un yeniden ekonomik merkez haline getirileceğini de yükümlenmişti. Bu çerçevede TpCP’yi CHP’den ayıran en temel özellik “milli vahdetin halelden masuniyetini temin için devletin murakabesi baki kalmak şartile idari adem-i merkeziyet esası terviç edilecektir” ilkesidir. Böylece CHP’nin merkeziyetçiliğine karşı yeni par-ti yerinden yönetimi savunacağını belirtiyordu. TpCP’nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da daha yaygın örgütlenmesi ve taraftar bulması da kuşkusuz bu tavrın-dan kaynaklanmaktaydı. CHP’ye yakın çevrelerin TpCP programında en çok eleş-tirdikleri ve şiddetle karşı çıktıkları özellik ise altıncı maddede belirtilen “Fırka efkâr ve itikadat-ı diniyeye hürmetkârdır” ifadesi olmuştu. Programın tamamında yer alan dinle ilgili tek madde de buydu.

Şeyh Sait İsyanı ile birlikte çıkarılan Takrir-i Sükûn Yasası’nın sü-resini ise 2 yıl daha uzattı. Böylece Takrir-i Sükûn Dönemi yasanın yürürlükten kalktığı 4 Mart 1929’a sürdü.

Takrir-i Sükûn Dönemi aynı zamanda toplumsal yaşamın çağdaş bir görünü-me kavuşturulmasını sağlayan devrimlerin de yapıldığı bir dönem oldu. 25 Kasım 1925’te memurların şapka giymesini öngören yasa çıkarıldı. Kadınların giyim ku-şamları ile ilgili herhangi bir yasal düzenlemeye gidilmedi. 26 Aralık 1925’te za-man ölçüleri değiştirildi. Alafranga saat ve miladi takvim geçerli kılındı. 20 Mayıs 1928’de çıkarılan yasa ile de rakamlar değiştirildi. Bu son iki değişiklik ile Türkiye Batılı ülkelerle ilişkilerini de bir düzene koymuş oldu.

1 Kasım 1922’de toplanan TBMM, Saltanatın kaldırılmasını uzun uzun tartıştı. Rauf Bey de Saltanatın kaldırılmasını destekleyen bir konuşma yaptı hatta daha da ileri giderek o günün bayram olmasını istedi. Doğru cevap D'dir.

Mustafa Kemal Paşa 10 Mayıs 1921’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu adı altında bir meclis grubu oluşturmuştu. Mustafa Kemal Paşa’nın Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (I. Grup) kurması karşısında muhalefet de birleşerek II. Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (II. Grup) kurmuştu. Teşkilat-ı Esasiye Yasası’nın benimsenmesine karşı çıkan II. Grup üyeleri, Mustafa Kemal’in Başkomutan olması, Sakarya Savaşı’ndan sonra ordunun bir süre savunmada kalması, İcra Vekilleri Heyetinin görev ve yetkileri, Ankara İtilafnamesi, Lozan’da süren konferans gibi konularda I. Gruba muhalefet etmiş, etkili de olmuştu. Bununla birlikte ülkenin ölüm kalım savaşı verdiği bu günlerde iktidar ve
muhalefet, vatanın kurtuluşu yolunda ortak hareket etmeyi başarmıştı. Doğru cevap E'dir.

3 Mart 1924 günü TBMM’ye getirildi. Aynı gün çıkarılan 429 sayılı “Şeriye ve Evkaf ve Erkânı Harbiye-i Umumiye Vekâletlerinin İlgasına Dair Kanun” ile din ve ordu siyaset dışında bırakıldı. 430 sayılı “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile ülkedeki tüm öğretim kurumları Maarif Vekâleti’ne bağlandı. Devrimi yürütecek laik düşünceli gençlerin yetişmesinin önü açıldı. Doğru cevap B'dir.

20 Ocak 1921’de kabul edilen ve yirmi üç madde ile bir ekten oluşan yeni devletin
ilk anayasası (Teşkilat-ı Esasiye Yasası) ulus egemenliğini benimsemiş, TBMM’nin
yapısı ve yetkisi ile yerel yönetimleri hükme bağlamıştı. Doğru cevap D'dir.

Ulus egemenliğine dayanan cumhuriyet güvence altına alınmış, “Türklük” etnik değil, tamamen hukuksal bir kavram olarak ele alınmıştı. 88. maddeye göre “Türkiye’de din ve ırk ayırt edilmeksizin vatandaşlık bakımından herkese Türk denir” denilerek hem ırka hem de dine dayanan vatandaşlık tanımı reddedilmişti. Doğru cevap A'dır.

1924 Anayasası esnek ve geliştirici hükümlere de açıktı. Bu sayede devrimler geliştikçe bu gelişim, yapılan değişikliklerle Anayasaya yansıtılabildi. Bu yönde ilk ve en önemli değişiklik 10 Nisan 1928’de yapıldı. 2. maddede yer alan devletin dininin İslam olduğu hükmü ile 26. maddede TBMM’nin görevleri arasında en başta sayılan “dinsel hükümlerin yerine getirilmesi” yükümlülüğü kaldırıldı. Doğru cevap C'dir.

Ankara İstiklal Mahkemesi İzmir’de suikastçıların sorgulamalarına başlarken kapatılan TpCP’nin lider kadrosundan Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Cafer Tayyar Eğilmez ile birlikte eski Maliye Nazırı Cavit, Dr. Nazım, Filibeli Hilmi ve Yenibahçeli Nail beyler gibi İttihat ve Terakki’nin önde gelen isimleri de tutuklananlar arasında yer almıştı. Doğru cevap A'dır.

Saltanat’ın kaldırılmasından başlayarak siyasal alanda girişilen devrim adımları Karabekir ile birlikte Ali Fuat Cebesoy’u da Mustafa Kemal’den uzaklaştırdı. İlk tepki Kazım Karabekir’den geldi. 1924 yılı başlarından itibaren içte kimi yolsuzlukların ve buna bağlı eleştirilerin yoğunlaştığı, Hakkari bölgesinde Nasturilerin ayaklandığı, dışta ise Musul sorununun çıkmaza girdiği bir dönemde, 26 Ekim 1924’te Karabekir, Birinci Ordu Komutanlığı’nı bıraktı. Genelkurmay Başkanlığı’na gönderdiği dilekçede “ordunun yükselmesi ve güçlendirilmesi için” yapmış olduğu önerilerin dikkate alınmamış olmasını gerekçe gösterdi. Üzerine düşen görevi milletvekili olarak yapacağına inandığı için komutanlıktan çekildiğini belirtti. Doğru cevap A'dır.

Eylül 1923’te yapılan seçimleri Mustafa Kemal önderliğindeki I. Grup kazanmış, böylece Halk Fırkası’nın oluşumuna giden yol açılmıştır. Milletvekillerinin de katılımı ile parti tüzüğü hazırlanmış ve 9 Eylül 1923’de yeni Türkiye Devleti’nin ilk siyasal partisi kurulmuştur. Halk Fırkası’nın Genel Başkanlığına 11 Eylül’de Mustafa Kemal seçilmiştir. Doğru cevap B'dir.

1924 yılında Mahmut Esat Bozkurt’un Adalet Bakanı olması ile birlikte hız kazanan hukuk devrimi ilk meyvesini 17 Şubat 1926’da Medeni Yasa’nın kabulü ile verdi. Türk Hukuk Devrimi 1 Mart 1926’da Ceza Yasası’nın, 22 Nisan 1926’da Borçlar Yasası’nın, 29 Mayıs
1926’da Kara Ticaret Yasası’nın, 18 Haziran 1927’de Hukuk Davaları Yargılama Usulü Yasası’nın, 9 Ocak 1929’da Ceza Davaları Yargılama Usulü Yasası’nın, 13 Mayıs 1929’da da Ticaret Yasası’nın Deniz Ticareti’ne yönelik ikinci kitabın kabulü ile sürdü.

Doğru cevap C'dir.