TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

Mustafa Kemal Paşa 19 Mart 1920’de vilayetlere, bağımsız livalara, kolordu komutanları ile bütün kuruluşlara bir genelge gönderdi."Kurucu Meclis” yerine “Olağanüstü Yetkili Meclis” kavramını kullandığı bu genelgesi ile ülke seçim atmosferine girdi.

Meclis, önceden belirlenen programa göre 23 Nisan 1920 Cuma günü Ankara’da bulunan 115 milletvekilinin katılımıyla saat 13.45 açıldı. Açış konuşması en yaşlı üye sıfatıyla Sinop Milletvekili Şerif Bey(Alkan) tarafından yapıldı.

Meclis, Anadolu’da yeniden seçilenler ile İstanbul’dan Ankara’ya gelebilenlerden oluşmaktaydı. Azınlık unsurları seçime katılmadığı için daha önceki Osmanlı parlamentolarının aksine “Ulusal” bir nitelik taşımaktaydı. Toplumun hemen tüm kesimlerinden milletvekili seçildiği içinde meclis “geniş tabanlı” idi.

I. TBMM açılışından hemen sonra halkın sorunlarına eğilip ona, olanakları ölçüsünde çözüm üretmeye çalıştı. Bu yönüyle “Halkçı” bir meclisti. Bunun en açık örneği de Ağnam Resmi[Koyun Vergisi] ile ilgili yapılan düzenlemeydi.

25 Nisan 1920’de “Muvakkat İcra Encümeni (Geçici Yürütme Kurulu)” adıyla hükümet kuruldu.

Maliye politikasındaki amacı; dostluğunu kanıtlamış devletlerin ekonomik yardımlarını, koşulsuz değil; ulusal çıkarlarla bağdaşması koşuluyla kabul etmekti.

TBMM, 20 Ocak 1921’de Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nu kabul etti. Yeni Türkiye Devleti’nin bu ilk anayasası 23 madde ve 1 ekten oluşuyordu. Anayasa’nın ilk dokuz maddesi BMM’nin ve BMM hükümetinin oluşum biçimi ile görev ve sorumluluklarına ayrılmıştı. Buna göre egemenliğin kayıtsız ve şartsız millette olduğu Madde 1'de belirtiliyordu.

Mustafa Kemal Paşa, Meclis çoğunluğunu yanına alabilmek için, grup çoğunluğunun da yanında olmasına önem veriyordu. Bunu sağlamak için de Müdafaa-i Hukuk Grubu içinde kendi başkanlığında Selamet-i Umumiye Komitesi adıyla gizli bir komite oluşturdu.

II. Grup, sadece tutucu saltanat taraftarlarının oluşturduğu bir grup değildi. İnançlı liberal entelektüeller, tutucu saltanat taraftarları, TBMM Hükümeti’nde yer alamayanlar, yer aldığı halde bu yeri koruyamayanlar, muhalefeti kendisine “şiar” edinenler, Mustafa Kemal Paşa’dan veya onun hükümetteki arkadaşlarından olmayanlar, hep bu grupta yer almışlardı. II. Grup çok geniş bir yelpazede, farklı amaç ve düşüncedeki insanların bir araya gelmesiyle oluşmuştu.

Başkumandanlık Kanunu ve Büyük Taarruz hazırlıkları ile ilgili konularda artan muhalefet ülke düşmandan arındırıldıktan sonra daha da belirginleşmiş, saltanatın kaldırılması ve Lozan’da başlayan barış görüşmeleri Meclis’te iktidar ile muhalefet arasındaki ilişkileri kopma noktasına getirmişti. Öte yandan I. Grup kendi içinde siyasal eğilimlere göre parçalanmaya başlamıştı. Ayaklanma, direniş ve savaş koşulları bu gerekçeler arasında değildir.

Mustafa Kemal, o gün mecliste yaptığı konuşmada önce Mondros Mütarekesi’nden BMM’nin açılmasına
kadar geçen zaman içindeki siyasi olayları anlattı. Ardından, Temsilciler Kurulu’nun görevinin sona erdiğini, bu nedenle alınan kararları yürütecek yeni bir örgüt kurulması gerektiğini belirtti.

Mustafa Kemal Paşa Meclis içerisinde var olan gruplardan (İstiklal, Islahat, Tesanüt, Halk Zümresi vs.) güçlü bir grup oluşturup meclis çalışmalarını daha işlevsel kılmak istedi ve I. Müdafaa-i Hukuk
Grubu’nu kurdu.

Üç buçuk yıllık Kurtuluş Savaşı dönemini kapsayan Birinci Meclis, bağımsızlığı gerçekleştiren
ve sonraki anayasal ve siyasal gelişmelere temel oluşturan önemli ve özgün bir girişimdir. Anayasa
hukuku bakımından dikkat çeken özelliği, güçler ayrılığı değil, güçler birliği ilkesinin benimsenmesidir

Amasya Genelgesi’nde açıklanan, Erzurum ve Sivas Kongreleriyle meşruiyet kazanan ulusal direnç, Ankara’da Büyük Millet Meclisi’nin açılmasını sağlamıştı. Mustafa Kemal’in “Selâhiyet-i fevkâlâdeye haiz(olağanüstü yetkili)” dediği ve son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin kapatılmasından yalnızca 12 gün sonra toplanan bu Meclis, ulusun gerçek ve tek temsil gücünü oluşturacaktı.

Mustafa Kemal, İstanbul’un işgal edileceğini “Mim Mim Grubu”nun istihbaratına dayanarak daha
11 Mart’ta öğrenmişti.

Seçimlere İttihatçılarla, II. Grup’un da katılacağı kimi basın organlarına yansıdı ancak onlar seçimlere katılmadılar. II. Grup parti teşkilatı yapamadığından isimlere dayanarak seçime gitme kararı aldı. Bu arada I. Türkiye Büyük Millet Meclisi 16 Nisan 1923’te son toplantısını yaptıktan sonra dağıldı

Ağustos 1920’de iç politikada izlenecek yolu saptamak amacıyla hazırlanan Halkçılık Programı Meclisin özünde var olan gruplaşmaları da su yüzüne çıkardı. Ancak bunların hiçbirinin sayısal gücü Meclisi istenilen düzeyde çalıştırmaya
yeterli olmadı. Gruplara dayanılırsa, meclis çalışmalarının daha düzenli bir hale geleceği sanılmıştı. Ancak bu beklenti gerçekleşmedi. Gerçekten 1920’nin sonları ile 1921 yılının başlarında, meclisin içi karışık, düzeni bozuktu. Ankara, en bunalımlı günlerini yaşamaktaydı. Bundan yararlanan grupçular, birbirleriyle mücadelelerini daha da artırmışlardı.

Mustafa Kemal, İstanbul’un işgal edileceğini “Mim Mim Grubu”nun istihbaratına dayanarak daha
11 Mart’ta öğrenmişti. Ayrıca Salih Paşa Hükümeti’nin de düşürülerek yerine milli iradeye karşı işbirlikçi bir hükümet kurulacağını duymuş ve bu haberler üzerine Müdafaa-i Hukuk örgütlerini uyarmıştı. İstanbul’un işgaliyle Osmanlı Devleti olağanüstü bir döneme girdi.

1921 Anayasası “ulusal egemenlik”, meclisin üstünlüğü gibi çok önemli kavramları siyasal yaşamımıza yerleştirdi. Ancak eksik bir anayasa idi. Ülke yönetiminde ayrıntılı hükümler getirilirken, yargı organları ve kamu özgürlüklerine yer verilmemişti. Anayasadaki bu boşlukların daha sonra çıkarılan yasalarla doldurulmasına çalışıldı

29 Nisan’da çıkarılan Vatana İhanet Yasası’ndan sonra, “Askerlikten Kaçışların Önlenmesi” için Dr. Tevfik Rüştü Aras ile Mustafa Necati beylerin önerisi ile 18 Ağustos 1920’de “Telkin ve Tedhiş Kanunu” (Uyarma ve Yıldırma) Meclis’e getirildi. Asker kaçaklarının evlerinin yakılması, kendilerinin de idamları gibi ağır hükümler içeren bu öneri Meclisçe kabul edilmedi.