TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

I. TBMM her kesimden temsilciyi bünyesinde barındıran bir meclisti. Diğer bir ifade ile I. TBMM çok sesli “demokrat” bir meclisti. Doğru cevap B'dir.

TBMM, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nu 20 Ocak 1921'de kabul etmiştir. Doğru cevap A'dır.

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nun ilk maddesi egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğunu vurgulamaktadır. Doğru cevap C'dir.

Meclisin adının başına “Türkiye” sözcüğünün eklenmesi açılıştan “9,5” ay sonra gerçekleşti. Türkiye Büyük Millet Meclisi adı, ilk önce 8 Şubat 1921 günkü bakanlar kurulu kararnamesinde kullanıldı. Doğru cevap D'dir.

Türkiye Devleti'nin ilk hariciye vekili Bekir Sami Bey'dir. Doğru cevap D'dir.

10 Mayıs 1921’de TBMM’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (I. Grup) kitlesel bir meclis grubu olarak kuruldu. Doğru cevap E'dir.

10 Mayıs 1921’de TBMM’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (I. Grup) adı altında kitlesel bir meclis grubu kuruldu. Erkek Öğretmen Okulu konferans salonunda 133 milletvekilinin katılımıyla ilk toplantı yapıldı ve Madde-i Esasiye ile Grup İç Tüzüğü görüşülerek kabul edildi. Mustafa Kemal Paşa, grup başkanlığına seçildi. Doğru cevap C'dir.

2 Ağustos 1923’te açılması planlanan II. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi çalışmalarına 11 Ağustos’ta ancak başlayabildi. “İhtilal Meclisi” olarak tanımlanan I. TBMM’den sonraki bu döneme, gerçekleştirilen yoğun devrimler nedeniyle “İnkılâp Meclisi” adı verilecekti. Doğru cevap C'dir.

Hükümetin kurulma biçimiyle ilgili olarak Mustafa Kemal’in 24 Nisan’da sunduğu önerge olmak üzere, üç öneri arasından Celalettin Arif Bey’in önerisi kabul edildi. 25 Nisan 1920’de “Muvakkat İcra Encümeni (Geçici Yürütme Kurulu)” adıyla hükümet kuruldu. Doğru cevap A'dır.

Yeni hükümette eskiden Harbiye olarak adlandırılan bakanlık çok daha barışçıl olan Müdafaa-i Milliye adını almıştı. Bahriye Vekaleti yoktu ama Erkan-ı Harbiye-i Umumiye (Genel Kurmay Başkanlığı) bir bakanlık olarak hükümette yer almıştı. Doğru cevap B'dir.

İstanbul’un işgaliyle Osmanlı Devleti olağanüstü bir döneme girdi. Olağanüstü dönemleri, olağan kurumlarla gidermek olası değildi. Bu nedenle Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’u tamamen saf dışı etmek, Heyet-i Temsiliye’yi geçici bir hükümet gibi çalıştırarak, Ankara’da ulusal iradeyi gerçekleştirecek bir meclis toplamak üzere harekete geçti. 17 Mart 1920'de komutanlara ve valilere yolladığı telgraflarda, 15 gün içerisinde Ankara’da bir "Kurucu Meclis" toplanması için fikirlerini sordu. Ancak "Kurucu Meclis" kavramı Kazım Karabekir ve diğer kimi komutanlarca ihtilal anlamını çağrıştırdığı gerekçesiyle tepkiyle karşılandığından, 19 Mart 1920’de vilayetlere, bağımsız livalara, kolordu komutanları ile bütün kuruluşlara bir genelge gönderdi. İstanbul’un işgali ve Meclisi Mebusan’ın bu koşullarda görev yapamayacağını resmi olarak hükümete belirterek dağılması üzerine Devlet başkentinin korumasını, ulusun bağımsızlığını ve devletin kurtarılmasını sağlamak amacıyla ulusça olağanüstü yetki verilecek bir meclisin Ankara’da toplantıya çağırılmasının zorunlu görüldüğünü duyurdu. İstanbul’da dağılmış olan milletvekillerinden Ankara’ya gelebileceklerin de bu meclise katılabileceklerini belirtti. Mustafa Kemal’in "Kurucu Meclis" yerine "Olağanüstü Yetkili Meclis" kavramını kullandığı bu genelgesi ile ülke seçim atmosferine girdi. Seçimlerde; sancaklar seçim bölgesi olacak, her sancaktan beş üye seçilecek ve milletvekilleri en geç on beş gün içinde Ankara’da toplanacaklardı.

Olağanüstü Yetkili Meclis'in toplanması çalışmaları devam ederken Mustafa Kemal Paşa, mali konularda da önlem almakta gecikmemiş, 18 Mart’ta Osmanlı Bankası, Duyun-u Umumiye ve Reji İdareleri ile Ziraat Bankası’nın kasa mevcudundan İstanbul’a gönderme yapmamalarını istemişti. Mustafa Kemal bu önlemleri alırken Vahdettin ve Damat Ferit Hükümeti, kurduğu örgütlerle, siyasal partilerle, askeri güçlerle ve propagandalarla sürekli olarak Kuva-yı Milliye’yi parçalayıcı girişimlerde bulunuyordu. Çalışmalarına yeniden başlayan Hürriyet ve İtilaf Partisi yanında, Kürt Teali ve Teavün Cemiyeti, Teali İslam Cemiyeti, Askeri Nigehban Cemiyeti, Tarik-i Salah Cemiyeti, Halas-ı Vatan Cemiyeti, Saltanatı Koruma Cemiyeti ve İngiliz Muhibleri Cemiyeti bu konuda yoğun çaba göstermekteydi.

Türkiye Büyük Millet Meclisi, Mustafa Kemal’in 23 Nisan 1920’de mecliste yaptığı konuşmada belirttiği gibi olağanüstü yetkilere sahip olarak Anadolu’da yeniden seçilenler ile İstanbul’dan Ankara’ya gelebilenlerden oluşmaktaydı. I. TBMM, o güne kadar Osmanlı parlamentolarının hiçbirinde olmadığı kadar geniş bir halk tabanına dayanmaktaydı. Azınlık unsurları seçime katılmadığı için daha önceki Osmanlı parlamentolarının aksine "Ulusal" bir nitelik taşımaktaydı. Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mart 1920’de yayınladığı seçim bildirgesi çerçevesinde, ikinci seçmenler; liva idare ve belediye meclisleri ile müdafaa-i hukuk derneklerinin katılımıyla seçilmişti. Toplumun hemen tüm kesimlerinden milletvekili seçildiği içinde meclis "geniş tabanlı" idi. Yasama, yürütme ve yargı yetkisi TBMM’de toplanmıştı. "Güçler Birliği İlkesi"nin benimsendiği bu sistem "Meclis Hükümeti Sistemi" olarak adlandırılmıştı. Olağanüstü dönemlerin ürünü olan bu sistem, kararları hızla almak ve uygu- lamak gerektiğinde başvurulan bir yöntemdi. Hem ülkeyi sömürgeleştirmek isteyen işgalci güçlere, hem de ulusal uyanışı engellemeye çalışan Osmanlı Hükümeti’ne karşı verilen savaş ancak bu sistemin uygulanması ile başarıya ulaşabilirdi. I. TBMM, "kurucu" bir meclisti. Fransız Devrimi’nden esinlenilerek kullanılan bu isim de tesadüfen seçilmemişti. Nitekim bu kuruculuk yetkisine dayanarak, egemenliğin kaynağını tek kişiden alarak, ulusa verdi, yüzyıllardır süren saltanatı kaldırdı. Bu yönüyle de "devrimci" bir meclisti. I. TBMM genç bir meclisti. Çoğunluğu 30-40 yaş grubundandı(% 70). En gençleri 25, en yaşlısı 77 yaşındaydı. Milletvekillerinin genç olmasının yanı sıra, öğrenim düzeyleri de yüksekti. %44’ü Yüksek Öğretim mezunu idi. Bu durum meclisin devrimci bir nitelik kazanmasında etkili idi.

Hükümetin kurulma biçimiyle ilgili olarak Mustafa Kemal’in 24 Nisan’da sunduğu önerge olmak üzere, üç öneri arasından Celalettin Arif Bey’in önerisi kabul edildi. 25 Nisan 1920’de "Muvakkat İcra Encümeni (Geçici Yürütme Kurulu)" adıyla hükümet kuruldu. Bu kurula seçilen üyeler şunlardı: Celalettin Arif, Cami Bey, Bekir Sami, Fevzi Paşa, Hamdullah Suphi, Hakkı Behiç.

Geçici Yürütme Kurulu döneminde başlayan kanunlaştırma hareketleri bu dönemde de ihtiyaçlar ya da ortaya çıkan sorunlar oranında karşılanmaya çalışıldı. Özellikle Damat Ferit Hükümeti’nin yaptığı baskı, kışkırtma ve propagandalara anında karşılık vermede ve gerekli tedbirleri almada gecikilmedi. 29 Nisan’da çıkarılan Vatana İhanet Yasası’ndan sonra, "Askerlikten Kaçışların Önlenmesi" için Dr. Tevfik Rüştü Aras ile Mustafa Necati beylerin önerisi ile 18 Ağustos 1920’de "Telkin ve Tedhiş Kanunu" (Uyarma ve Yıldırma) Meclis’e getirildi. Asker kaçaklarının evlerinin yakılması, kendilerinin de idamları gibi ağır hükümler içeren bu öneri Meclisçe kabul edilmedi. Ne var ki Vatana İhanet Yasası gereğince yapılacak yargılamalarda kimi aksamalar yaşanması, asker kaçaklarının gün geçtikçe artması biran önce önlem alınmasını gerektirdi. Müdafaa-i Milliye Vekâleti (Milli Savunma Bakanlığı) "Firariler Kanunu" adı altında bir yasa tasarısı hazırladı. Tasarıda gerekli değişiklikler yapıldıktan sonra, "muvazzaf ve gönüllü olarak askere alınıp kaçanları ya da kaçmaya neden olanları, kaçakları saklayanları, onlara yardım edenleri, kaçanları yakalama ve bir yere gönderme işinde kayıtsızlık gösterenleri...” cezalandırmak üzere İstiklal Mahkemeleri’nin kurulmasına karar verildi (11 Eylül 1920 Kanun no: 21).

13 Eylül 1920’de BMM Reisi Mustafa Kemal imzasıyla Meclis Başkanlığına sunulan, üç bölüm ve 31 maddeden oluşan Halkçılık Programı Özel komisyon tarafından incelenerek ikiye ayrılmıştır. Buna göre Komisyon Programın amaç ve öğreti bölümünü Meclis Bildirisi olarak yayınladı, diğer bölümünü ise Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (Anayasa) olarak düzenledi. Uzun tartışmalardan sonra TBMM, 20 Ocak 1921’de Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nu kabul etti. Yeni Türkiye Devleti’nin bu ilk anayasası 23 madde ve 1 ekten oluşuyordu.

Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun kurulmasından sonra meclis çalışmaları daha düzenli hale geldi ve yasaların çıkarılması ve kararların alınması hızlandı. Ancak bir yıl sonra grup üyesi kimi milletvekillerinde kişisel hırsların ön plana çıkması, grup disiplinini bozmaya ve ulusçu politikanın da engellerle karşılaşmasına yol açtı. Oysa Mustafa Kemal Paşa, Meclis çoğunluğunu yanına alabilmek için, grup çoğunluğunun da yanında olmasına önem veriyordu. Bunu sağlamak için de Müdafaa-i Hukuk Grubu içinde kendi başkanlığında Selamet-i Umumiye Komitesi adıyla gizli bir komite oluşturdu. Bu komiteye alınacak kişiler için ortak kararın olması, Mustafa Kemal ile ilişkilerin Dr. Adnan ve İhsan beyler aracılığıyla yapılması kararlaştırıldı. Komite üyeleri Meclis’in gündemine gelecek konuları kendi aralarında tartışıp alınan kararı kendilerine yakın hissettikleri arkadaşlarına telkin edeceklerdi. Daha sonra grup toplantılarında, komitede anlaştıkları konular doğrultusunda karar çıkarmaya çalışacaklardı. Grubun aldığı kararlar bağlayıcı olması nedeniyle, Mecliste de kararların kendi istemleri doğrultusunda alınmasını sağlamış olacaklardı. Komite üyeleri bu ödevleri yanında, meclisin düzenli çalışmasını sağlamak için II. Grup üyeleriyle de iyi ilişkiler kurmaya özen gösteriyorlardı. Dış politikanın çıkmazda ve karanlıkta olduğuna, iç durumun da istenilen doğal hale gelmediğine dikkati çekerek Meclis’in Mustafa Kemal Paşa’nın etrafında toplanmasının zorunlu olduğunu konusunda II. Grup üyelerini ikna etmeye çalışıyorlardı. Komite bu işlevlerini birinci dönemin sonuna kadar sürdürdü.

II. Grup’un yürüttüğü temel muhalefet çizgisi devlet mekanizması, otoritesi ve İcra Vekilleri Heyeti’nin yetkileri çerçevesinde odaklanmakta idi. Bürokratik devlet geleneğinin ve memur sultasının düşmanı olan II. Grup bu yönde kanun teklifleri ve takrirler verdi. Abdülkadir Kemali Bey’in, "Masuniyet-i Şahsiye Kanunu" teklifinin TBMM’ce kabul edilmesi bu grubun en önemli başarısı oldu.

TBMM açıldıktan üç yıl sonra ülkede seçim çalışmaları yeniden başladı. Mustafa Kemal Paşa başkanlığındaki I. Grup, seçimlere Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A.R.M.H.C) adıyla girilmesine ve cemiyetin isminden yararlanılma- sına karar verdi. Mustafa Kemal Paşa, Grup başkanı olarak 8 Nisan 1923’te bir beyanname yayınladı. Bu beyanname ile A.R.M.H.C’yi Halk Fırkası’na dönüştüreceğini açıkladı, "9 Umde"den oluşan programını kamuoyu ile paylaştı. I. Grup adayları öncelikle "umde"leri kabul ettiklerini belirtecekler, adaylıklarının onaylandığına ilişkin MHC başkanlığından imza aldıktan sonra seçime katılabileceklerdi.

I. Türkiye Büyük Millet Meclisi 16 Nisan 1923’te son toplantısını yaptıktan sonra dağıldı. Seçimler yurt genelinde Temmuz ayı içinde tamamlandı. Kimi illerin sonuçları Haziran ayı içerisinde belli olurken Meclisin açılışından sonra sonuçları belli olan iller de vardı. Seçimi ezici bir çoğunlukla I. Grup adayları kazandı. Buna karşın Gümüşhane, Eskişehir ve Trabzon’dan I. Grup dışından adaylar meclise girdi. 2 Ağustos 1923’te açılması planlanan II. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi çalışmalarına 11 Ağustos’ta ancak başlayabildi.