TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

III. Selim (1789-1807) iyi yetişmiş ve ileri görüşlü bir padişahtı. Devletin kötü gidişini durdurmak için devrinin ileri gelen âlimlerine ve yabancı uzmanlara raporlar (layihalar) hazırlattı. Yenilikleri de bu raporlar ışığında uygulamaya koydu. Böylece III. Selim ıslahat hareketini bir tek kişiye değil, devlete mal etmeye çalıştı. Raporlar ışığında yapılan düzenlemelere Nizam-ı Cedid adı verildi Yenilikler, önce ihtiyacın en fazla hissedildiği askeri alanda yapıldı. Yeniçeri Ordusu yanında, 1794’de Nizam-ı Cedid Ordusu denilen eğitimli ve donanımlı modern bir ordu kuruldu. Bu yeni ordunun subay ihtiyacını karşılamak üzere 1795’de Mühendishane-i Berr-i Hümayun açıldı.

III. Selim döneminin Türk demokrasi tarihine en önemli katkısı meşveret usulünün kurumsallaştırılması oldu. Padişah kendi başkanlığı altında ülkenin ileri gelen devlet adamlarının katıldığı bir Meşveret (danışma) Meclisi topladı. Bu mecliste katılımcılar düşüncelerini özgürce dile getirebiliyor, sorunlar tüm açıklığı ile tartışılabiliyordu. Hatta padişah, yayınladığı Hatt-ı Hümayunlar ile düşüncelerin özgürce ifade edilmesini isteyerek, bu konuda güvenceler de verdi. Meşveret Meclisi karar almayı kişisellikten çıkaran, danışma işini sürekli kılan önemli ve ileri bir adım oldu. Bu özelliği nedeniyle kimi yazarlarca padişahın mutlak egemenliğini kendi eliyle ve fiilen sınırlayan “meşrutiyet rejiminin kurulmasına zemin hazırlayan bir hareket” olarak değerlendirildi.

7 Ekim 1808’de Alemdar Mustafa Paşa’nın liderliğindeki âyanlarla padişah arasında Sened-i İttifak adlı bir belge imzalandı. Sened-i İttifak Osmanlı tarihinde kuvvetler ayrılığı ilkesinin ilk örneklerinden biri oldu. Çünkü merkezi otorite konumunda olan Padişah ile yerel otorite konumundaki âyanlar arasında yetki paylaşımını öngörüyordu. Padişah ve âyanlar birbirlerini kontrol etmeleri ve güvenliğin sağlanması konularında karşılıklı yükümlülük altına giriyorlardı. Bu belgeye göre âyanlar padişaha bağlı kalacaklar, vergi ve asker toplanmasına yardımcı olacaklar, halktan ağır vergiler alınmasına ve zulüm yapılmasına engel olacaklardı. İstanbul’da bir isyan durumunda hareketin bastırılmasına yardımcı olacaklardı. Bu özelliği ile Sened-i İttifak kimi hukukçularca hukuk devletine doğru gidişin bir belirtisi, monarşinin meşrutiyete doğru gelişmesi, biçimsel anlamda da olsa kişisel yönetime karşı halk egemenliğine doğru gelişmenin kapısını aralayan belge olarak tanımlandı.

Tanzimat Fermanı yargı kararı olmadan ölüm cezası verilemeyeceği, müsadere yönteminin kaldırılacağı, suç işleyenin kim olduğuna bakılmaksızın yargılanacağı, toplumsal bir hastalık olan rüşvetle mücadele edileceği belirtiliyordu. Bununla Osmanlı Devleti kanun hâkimiyeti altında, bir siyasî düzeni hedefliyor, padişah da kendi isteğiyle gücünü sınırlandırıyordu. Osmanlı Devleti, kanunların temelini can, mal ve ırz korunmasına dayandıran ferman ile yurttaşlarına can güvencesi vererek hukuk devleti olma yolunda önemli bir adım atıyordu. Bu nedenle ferman anayasal sürecin önemli aşamalarından biri olarak değerlendirildi. Her erkeğe askerlik yükümlülüğü getirilmesi, askerlik süresinin beş yılla sınırlandırılması, gayrimüslimlerden alınan cizyenin kaldırılması ile de Müslüman ve gayrimüslim ayırımını ortadan kaldırmayı amaçlıyordu.

Dış baskılar sonucu 18 Şubat 1856’da ilan edilmiş olan Islahat Fermanı ise Tanzimat Fermanı’nda öngörülen gayrimüslimlerin her konuda Müslümanlarla eşitliğini sağladı.

Osmanlı Devleti’nde ilk ve etkin muhalefet örgütü 1865’te kurulan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’dir. Yeni Osmanlıların önde gelen fikir adamları Ali Suavi, İbrahim Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa idi.

16 Temmuz 1876’da hükümet üyeleri, ulema, üst düzey bürokrat ve askerlerden oluşan 200 kişinin katılımıyla bir Meclis-i Umumi toplandı. Bu toplantıda çeşitli ülke sorunlarının yanında Kanun-ı Esasi(Anayasa) konusu da tartışıldı. Toplantıda meşrutiyetin ülke sorunlarını çözeceğine dair iyimser bir yaklaşım benimsendi. Bir komisyon tarafından hazırlanan Türk-İslam Anayasası 23 Aralık 1876’da Kanun-ı Esasi adı ile ilan edildi. Böylece mutlakıyet yönetiminden meşrutiyet yönetimine geçildi.

19 Mart 1877’de Dolmabahçe Sarayı’nda toplandı. Meclisin açılış gününde tüm resmi daireler tatil edildi. Halk törene ilgi gösterdi. Avrupa basını da açılışı takip etmek üzere İstanbul’a geldi. Meclis’in açılışı Padişah II. Abdülhamit’in nutkunun Said Paşa tarafından okunmasından sonra 101 pare top atışıyla duyuruldu. Server Paşa, Meclis-i Âyan, Ahmet Vefik Paşa da Meclis-i Mebusan başkanlığına seçildi. Meclis-i Mebusan bu ilk devresinde 56 oturum yaptı. Birinci devrede Karadağ’ın toprak talepleri, Tersane Konferansı’nda büyük devletler tarafından belirlenen esaslar, Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne savaş açması konuları görüşüldü. Ayrıca vilayet nizamnamesi, dâhili nizamname, belediye, matbuat, usul-ı muhakeme, ağnam(koyun) vergisinin arttırılması, idare-i örfiye (sıkıyönetim) kanunu ve gayrimüslimlerin askerliği gibi konularda düzenlemeler yapıldı. Seçimlerle ilgili İntihâb-ı Mebusan Kanunu 19 Haziran 1877’de kabul edildi. Ancak bu kanun Padişah tarafından onaylanmadığı için yürürlüğe giremedi. II. Abdülhamit, seçim Kanununu ancak otuz bir yıl sonra II. Meşrutiyetin ilanıyla 1908’de yürürlüğe koyacaktır.

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra imzalanan Berlin Antlaşmasıyla Kars, Ardahan ve Batum Rusların eline geçmişti. Bolşevik İhtilâli’nin ardından Rusların I. Dünya Savaşı’ndan çekilmesi üzerine 3 Mart 1918’de Osmanlı Devleti, Almanya ve Rusya arasında yapılan Brest-Litowsk Antlaşması ile bu üç sancak tekrar Türkiye’ye iade edilmişti. Ancak Mondros Mütarekesi hükümlerine göre bu sancakların derhal boşaltılması gerekiyordu. İngilizler buraları Ermenilere vermek istiyorlardı. Oysa bu sancakların ahalisinin büyük çoğunluğu Müslüman ve Türk’tü. Bölge Müslümanları topraklarının Ermenilerin eline geçmemesi için  teşkilatlanmaya ve kongreler düzenlemeye başladılar. Bu amaçla Mondros Mütarekesi’nden hemen sonra 5 Kasım 1918’de Batum, Kars, Ardahan, Oltu, Artvin, Sarıkamış, Iğdır ve Nahcivan ileri gelenlerinin katılımıyla Kars’ta bir Millî İslâm Şurası oluşturuldu. Bu kuruluş 30 Kasım 1918’de Kars’ta 60 delegenin katılımıyla Büyük Kars Büyük Kongresi’ni yaptı. Bu kongre, Cenubi Garbi Kafkas Hükümet-i Muvakkate-i Milliyesi adıyla bir devlet kurarken, Türkiye toprakları üzerinde kuvvetler birliğine dayalı meclis hükümeti sisteminin ilk örneğini sundu.

Mustafa Kemal Paşa, Ali Rıza Paşa Hükümeti’nden Kuva-yı Milliye’yi ülkedeki tek etkin güç olarak tanımasını istemişti. Ali Rıza Paşa Hükümeti de onunla anlaşmak ihtiyacı duyuyordu. Taraflar arasında yapılan yazışmaların ardından İstanbul Hükümeti adına Bahriye Nazırı Salih Paşa’nın Heyet-i Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal ile görüşmesi kararlaştırıldı. Görüşmeler 20-22 Ekim 1919 tarihlerinde Amasya’da yapıldı.Yapılan görüşmeler sonunda hükümet ile Heyet-i Temsiliye arasında üçü açık ikisi gizli beş protokol imzalandı. Tarihimize “Amasya Protokolleri” olarak geçen bu kararlara göre; bu görüşmeler sonunda Erzurum ve Sivas Kongreleri ile oluşturulan milli teşkilat ve Heyet-i Temsiliye, İstanbul hükümeti tarafından resmen tanınmış oldu. Sivas Kongresi’nde alınan kararlar benimsendi. Milli iradenin temsil edileceği meclisin toplanması ve seçimlerin yapılması kabul edildi. Böylece Sultan Vahdettin tarafından kapatılmış olan meclisin yeniden toplanmasının ve Türk milletinin yazgısına egemen olmasının önü de açılmış oldu.