TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ

Yeniçeri Ocağı, Vaka-i Hayriye diye isimlendirilecek olan bir karar ve hareketle, 15 Haziran 1826'da Sultan II. Mahmud tarafından ortadan kaldırıldı. Doğru yanıt E'dir.

II. Mahmut, devletin işleyişinde de önemli reformlara imza attı. Uzmanlığa dayalı bir görev ayrımı onunla birlikte başladı. Sadrazamlık unvanı başvekilliğe dönüştürülürken dışişleri, içişleri, ticaret, maliye, evkaf gibi yeni nazırlıklar oluşturuldu. Sadrazamlık makamına ait olan yetkiler, yeni kurulan nazırlıklar arasında paylaştırıldı. Böylece Avrupa kabine sistemine uygun bir bakanlar kurulu oluşturuluyor ve merkezi otorite güçlendiriliyordu. Meclis-i Vükelâ olarak adlandırılan bu kurul devletin en yüksek yasama ve yürütme organı idi. Doğru yanıt B'dir.

Tanzimat Fermanı bütün yurttaşları kapsayan bir ceza kanununun yapılmasını ve yurttaşların yalnızca kanunda olan cezalara çarptırılabilmesini öngörüyordu. Yargı kararı olmadan ölüm cezası verilemeyeceği, müsadere yönteminin kaldırılacağı, suç işleyenin kim olduğuna bakılmaksızın yargılanacağı, toplumsal bir hastalık olan rüşvetle mücadele edileceği belirtiliyordu. Bununla Osmanlı Devleti kanun hâkimiyeti altında, bir siyasî düzeni hedefliyor, padişah da kendi isteğiyle gücünü sınırlandırıyordu. Osmanlı Devleti, kanunların temelini can, mal ve ırz korunmasına dayandıran ferman ile yurttaşlarına can güvencesi vererek hukuk devleti olma yolunda önemli bir adım atıyordu. Doğru yanıt D'dir.

1840 yılından itibaren sancak merkezlerinde Muhassıllık Meclisleri kuruldu. Bu meclislerin görevi; sancaktan alınacak vergilerin miktarını belirlemek ve düzenli toplanmasını sağlamaktı. Doğru yanıt D'dir.

Osmanlı Devleti’nde ilk ve etkin muhalefet örgütü 1865’te kurulan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’dir. Yeni Osmanlıların önde gelen fikir adamları Ali Suavi, İbrahim Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa idi. Aydınlar ilerlemenin özgür kurumlara dayandığını, kurumların ise kamuoyu desteği ile ayakta kalabileceğine inanıyorlardı. Bu nedenle halkın eğitilmesi gerektiğini savunuyorlardı. Parlamenter ve anayasal bir rejim olan meşrutiyetle ülkenin kalkınabileceğini düşünüyorlardı. Doğru yanıt C'dir.

Meşrutiyet ile İttihat ve Terakki Cemiyeti daha ilk günlerden tepki çekmeye başladı. Eski rejimin yüksek memurları, mektepliler karşısında silineceklerini anlayan alaylı subaylar, askere gitmeme ayrıcalıkları kaldırılan medrese öğrencileri meşrutiyet hareketinden ürkmüşlerdi. Girit, Bosna-Hersek gibi toprak kayıpları da buna eklenince huzursuzluklar arttı. Meşrutiyet’e muhalefeti ile tanınan gazeteci Hasan Fehmi’nin öldürülmesi ise bardağı taşıran son damla oldu. Bu suikasttan İttihatçılar sorumlu tutulurken, suikast, muhalif grupların İttihat ve Terakki’ye karşı birleşmelerine neden oldu. Derviş Vahdeti’nin yayınladığı Volkan gazetesi muhalefetin sesi haline geldi. Suikasttan yedi gün sonra da 31 Mart Olayı cereyan etti. Doğru yanıt A'dır.

30 Kasım 1918’de Kars’ta 60 delegenin katılımıyla Büyük Kars Büyük Kongresi’ni yaptı. Bu kongre, Cenubi Garbi Kafkas Hükümet-i Muvakkate-i Milliyesi adıyla bir devlet kurarken, Türkiye toprakları üzerinde kuvvetler birliğine dayalı meclis hükümeti sisteminin ilk örneğini sundu. Doğru yanıt A'dır.

III. Selim (1789-1807) iyi yetişmiş ve ileri görüşlü bir padişahtı. Devletin kötü
gidişini durdurmak için devrinin ileri gelen âlimlerine ve yabancı uzmanlara raporlar (layihalar) hazırlattı. Yenilikleri de bu raporlar ışığında uygulamaya koydu. Böylece III. Selim ıslahat hareketini bir tek kişiye değil, devlete mal etmeye çalıştı. Raporlar ışığında yapılan düzenlemelere Nizam-ı Cedid adı verildi. Yenilikler, önce ihtiyacın en fazla hissedildiği askeri alanda yapıldı. Yeniçeri Ordusu yanında, 1794’de Nizam-ı Cedid Ordusu denilen eğitimli ve donanımlı modern bir ordu kuruldu. Bu yeni ordunun subay ihtiyacını karşılamak üzere 1795’de Mühendishane-i Berr-i Hümayun açıldı.

III. Selim döneminin gelişmelerinden Yeniçeri ve ulema gibi yeniliklere karşı olan
güçler hoşnut kalmadı. Nizam-ı Cedit’e karşı, Kabakçı Mustafa’nın liderliğinde bir
isyan başlatıldı. Asiler IV. Mustafa’yı Padişah yaptılar. Nizam-ı Cedit ile girişilen yenilikleri ortadan kaldırdılar. Ülkenin bu karışık döneminde III. Selim’i tekrar tahta
oturtmak isteyen Rusçuk Âyanı Alemdar Mustafa Paşa ordusuyla birlikte İstanbul’a
gelerek, Kabakçı Mustafa İsyanı’nı bastırdı. Bu arada Padişah IV. Mustafa tahtını
korumak için III. Selim’i öldürttü. Sultan Mustafa, Alemdar Mustafa Paşa tarafından tahtan indirildi. II. Mahmut padişah yapıldı (1808). Alemdar Mustafa Paşa da
Sadrazam oldu.

Sivas Kongresi, Anadolu ve Rumeli’de kurulmuş olan Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çatısı altında birleştirme kararı aldı. Bütün Müdafaa-ı Hukuk Cemiyetlerinin bir çatı altında toplanması milli iradenin bütünleşmesine ve millet egemenliğinin sağlanmasına giden yolu açtı. Doğru yanıt D'dir.

II. Mahmut’un ölümüyle tahta geçen Abdülmecit, 3 Kasım 1839’da Mustafa Reşit
Paşa’nın hazırladığı Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nu (Tanzimat Fermanı) ilan etti.
Böylece Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi olarak adlandırılacak yeni bir süreç başladı. Tanzimat Fermanı, devletin eski gücünü ve kudretini kaybetmesini şer-i şerife ve kanunlara uyulmamasına bağlıyor ve bu şekilde yönetilmeyen devletlerin yaşayamadığını vurguluyordu.

Mahalli düzeyde de olsa ülke yönetimine katılma bu yıllarda başladı. Bunun ilk örneği Muhassıllık Meclisleri oldu. 1840 yılından itibaren sancak merkezlerinde Muhassıllık Meclisleri kuruldu. Bu meclislerin görevi; sancaktan alınacak vergilerin miktarını belirlemek ve düzenli toplanmasını sağlamaktı. Muhassıllık Meclisleri büyük merkezlerde on üç üyeden oluşacaktı. Bunlardan altısı hükümet tarafından örevlendirilecek, diğerleri yerel halkın temsilcilerinden oluşacaktı. Küçük yerlerde Muhassıllık Meclisi beş üye ile oluşturulabiliyordu. Meclislerde gayrimüslimlerin de temsilcileri vardı. Aday olmak için yöre halkından olmak, reşit olmak, devlet ve ülke işlerinden anlamak gibi şartlar aranıyordu. Bu şartları taşıyan herkes mahkemeye başvurarak adaylığını koyabiliyordu. Seçmenler kazaya bağlı köylerden kura ile tespit edilen beşer kişi ve kaza merkezlerinde yerleşme yerinin büyüklüğüne göre, akıllı, söz anlar, emlak sahiplerinden 20-50 kişiden oluşmaktaydı.

Osmanlı Devleti’nde ilk ve etkin muhalefet örgütü 1865’te kurulan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’dir. Yeni Osmanlıların önde gelen fikir adamları Ali Suavi, İbrahim Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa idi. Aydınlar ilerlemenin özgür kurumlara dayandığını, kurumların ise kamuoyu desteği ile ayakta kalabileceğine inanıyorlardı. Bu nedenle halkın eğitilmesi gerektiğini savunuyorlardı. Parlamenter ve anayasal bir rejim olan meşrutiyetle ülkenin kalkınabileceğini düşünüyorlardı. Eğitim aracı olarak Batıda olduğu gibi gazeteyi tercih ettiler ve gazete çıkarmaya başladılar. Gazetelerin sayısı ve etkisi sınırlıda olsa Muhbir, Tasvir-i Efkâr ve Tercüman-ı Ahvâl gibi gazeteler yoluyla fikirlerini yaymayı sürdürdüler.

İlk Osmanlı parlamentosu Heyet-i Âyan ve Heyet-i Mebusan olmak üzere iki
meclisten oluşuyordu. Bu iki meclis birlikte toplandıklarında Meclis-i Umumi
oluşuyordu. Meclis-i Mebusan üyeleri Osmanlı vatandaşı elli bin erkek nüfusa bir
mebus düşecek şekilde halk tarafından gizli oyla seçilecekti. Seçim süresi dört yıldı. Yalnız erkek vatandaşların seçme ve seçilme hakkı vardı. Meclis-i Âyan üyesi
ise Mebusan üyesinin üçte birini geçmeyecek şekilde padişah tarafından atanacaktı. Kırk yaşını dolduran ve devlet işlerindeki hizmetleri ile tanınan âyan meclisi üyeleri ömür boyu bu görevde kalabilecekti.

Meclis-i Mebusan’da 69’u Müslüman, 46’sı gayrimüslim olmak üzere toplam 115 mebus yer aldı. Padişah, Meclis-i Âyan’a 21’i Müslüman 5’i gayrimüslim 26 üye tayin etti. İlk Osmanlı parlamentosu 19 Mart 1877’de Dolmabahçe Sarayı’nda toplandı. Meclisin açılış gününde tüm resmi daireler tatil edildi. Halk törene ilgi gösterdi. Avrupa basını da açılışı takip etmek üzere İstanbul’a geldi. Meclis’in açılışı Padişah II. Abdülhamit’in nutkunun Said Paşa tarafından okunmasından sonra 101 pare top atışıyla duyuruldu. Server Paşa, Meclis-i Âyan, Ahmet Vefik Paşa da Meclis-i Mebusan başkanlığına seçildi.

Misak-ı Milli beyannamesi Meclis-i Mebusan’ın 17 Şubat 1920 Salı günü yaptığı açık birleşimde oy birliğiyle ilan edildi.Türk kamuoyunun coşkuyla karşıladığı Misak-ı Milli kararları İtilaf devletlerini özellikle de İngilizleri memnun etmedi. İngilizler, mütarekenin 7. maddesine dayanarak, fiilen 13 Kasım 1918’den beri kontrol altında tutukları İstanbul’u resmen işgale karar verdiler. Meclis-i Mebusan İngilizler tarafından basıldı. Millet temsilcileri tutuklandı.  Meclisin İngilizler tarafından basılmasından sonra bazı mebuslar ve aydınlar kaçarak Ankara’ya geldiler. Bu olaylar üzerine 18 Mart 1920 günü mecliste yapılan bir oturumda mebuslardan Tunalı Hilmi ve Dr. Rıza Nur’un verdikleri bir önergeyle meclisin yeniden hür iradesini ortaya koyacağı güne kadar çalışmalarının ertelenmesi kararlaştırıldı. Bir süre sonra ise meclisin çalışmalarından rahatsızlık duyan Sultan Vahdettin yayınladığı bir irade ile 11 Nisan 1920’de Meclis-i Mebusan’ı feshetti. Doğru yanıt C'dir.

10 Haziran 1908’de Rusya’nın Reval Limanında İngiltere Kralı VII. Edward ile
Rus Çarı II. Nikola arasında bir görüşme yapıldı. Osmanlı Devletinin paylaşılması
için yapılan bu görüşmeler cemiyeti harekete geçirdi. Cemiyet üyesi olan askerler
dağa çıkarak ayaklanma başlattılar. Enver Bey Tikveş, Selahattin ve Tosun Beyler
Arnavutluk, Kolağası Niyazi ve Eyüp Sabri Beyler Resne ve Ohri bölgelerinde dağa
çıktılar. Bu arada cemiyet fedaileri Nâzım Paşa ve Şemsi Paşa’ya suikast düzenlediler. Meşrutiyetin yeniden ilanı yönündeki baskılara direnemeyen Sultan II. Abdülhamit, 23 Temmuz 1908’de meşrutiyeti yeniden ilan etmek zorunda kaldı. Osmanlı Terakki ve İttihad Cemiyeti, 23 Ağustos 1908’de yayınladığı bir bildiriyle adını İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak değiştirdi. II. Meşrutiyet’in ilanıyla Kanun-ı Esasi tekrar yürürlüğe kondu. Sadrazam Sait Paşa basın aracılığı ile Meclis-i Mebusan’ı toplanmaya davet etti. Hafiyelik kaldırıldı ve genel af ilan edildi. 1908 yılının Kasım ve Aralık aylarında ülke genelinde seçimler yapıldı. Seçimlere İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Prens Sabahattin taraftarlarının kurduğu Ahrar Fırkası katıldı. Seçimler İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin zaferiyle sonuçlandı.

Yürürlükteki cemiyetler kanununa uygun olarak kurulan Müdafaa-yı Hukuk Cemiyetleri, özellikle emperyalist saldırı ve tehdit karşısında vatanın bütünlüğünü ve milletin bağımsızlığını amaçladılar. İşgallere karşı başlangıçta; miting, protesto, nüfus istatistikleri, propaganda ve yayın yoluyla haklarını dünyaya duyurmayı ve savunmayı amaçlayan bu cemiyetlerin tepkileri kısa sürede silahlı direnişe dönüştü. Aşağıda da görüleceği üzere, ortak gayeleri bölgelerini işgalden kurtarmak olan bu cemiyetler halkın örgütlenmesinde ve direniş azminin güçlenmesinde büyük bir rol oynarken, halkın kendi egemenliğine sahip çıkması yönünde bir harekete dönüştü.

İngilizler, mütarekenin 7. maddesine dayanarak, fiilen 13 Kasım 1918’den beri kontrol altında tutukları İstanbul’u resmen işgale karar verdiler. İşgal, 16 Mart 1920 sabahı yağma ve soygunla başladı ve Şehzadebaşı karakolu basılarak burada uyuyan silahsız 15 er şehit edildi. Meclis-i Mebusan İngilizler tarafından basıldı. O güne değin demokrasiye değer verdiğini iddia eden İngiltere, millet temsilcilerini tutuklamaktan çekinmedi. İstanbul’da millici avı başladı. Milli Mücadele taraftarı olarak bilinen mebuslar, aydınlar, gazeteciler ve Türk Ocağı üyeleri tutuklandı, daha sonra Malta’ya sürgün edildi. Meclisin İngilizler tarafından basılmasından sonra bazı mebuslar ve aydınlar kaçarak Ankara’ya geldiler. Bu olaylar üzerine 18 Mart 1920 günü mecliste
yapılan bir oturumda mebuslardan Tunalı Hilmi ve Dr. Rıza Nur’un verdikleri bir
önergeyle meclisin yeniden hür iradesini ortaya koyacağı güne kadar çalışmalarının ertelenmesi kararlaştırıldı. Bir süre sonra ise meclisin çalışmalarından rahatsızlık duyan Sultan Vahdettin yayınladığı bir irade ile 11 Nisan 1920’de Meclis-i Mebusan’ı feshetti.

914 meclisinde 245 mebus bulunurken, bazı bölgelerin seçime katılamaması nedeniyle 1919 seçimleri ile açılan 1920 meclisinde 172 mebus bulunuyordu. Doğru yanıt A'dır.