TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

CHP ile 1946’de çok partili siyasal hayata yumuşak bir geçiş yapmayı başaran Türkiye Cumhuriyeti, 1950’de de tamamen demokratik yöntemlerle muhalefeti iktidara taşıdı. Dört yıllık süren
çok partili hayat süreci sonucunda iktidar değişikliğinin gerçekleşmesi Türk demokrasisi için son derece önemli bir başarıydı.

Dönemi için oldukça ileri bir çalışma olan yeni Seçim Yasası’nın, siyasi istikrarı korumak adına
bir seçim bölgesinde seçime katılan partiler arasında en fazla oyu alan parti, o bölgedeki bütün milletvekillerine sahip olmasını öngören çoğunluk sistemini kabul etmesi ise çeşitli sakıncalara kapı aralıyordu.

Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, bir beyanname hazırlayarak Başbakan Peker ve Muhalefet lideri Bayar’a da gösterdikten sonra 12 Temmuz 1947’de yayınladı. Beyannamede; meşru bir muhalefetin önemine dikkat çekilerek, iktidarın muhalefete hiç bir şekilde baskı yapamayacağı vurgulanıyordu. Ayrıca, Bayar’ın iddiaları makul görülerek, muhalefete sahip çıkılırken, Başbakan Peker’in iddiaları karşılıksız kalıyordu. Cumhurbaşkanı demokrasiye geçişte kararlı tutumuyla tavrını ortaya koyarken, iktidar ve muhalefet ilişkilerine de yeni boyut kazandırdı. Böylece Cumhurbaşkanı İnönü tavrını ortaya koymuş

CHP, 5 Haziran’da Seçim Kanunu’nda önemli değişiklikler yaparak; seçimlerin tek dereceli yapılmasını yani milletvekillerinin doğrudan halkın tercihiyle seçilmesini kararlaştırdı. Bu zamana kadar seçimler
iki dereceli yapılıyordu. Yani seçmenler seçicileri seçiyor, seçiciler de milletvekillerini belirliyordu. Tek dereceli seçimler milletvekillerin doğrudan halk tarafından seçilmesi demokrasi bakımından son derece önemli bir adım oldu.

Devletçiliğin yeniden tanımlandığı programda, özel teşebbüs ve sermayenin teşvik edilerek korunacağı açıklanmıştı. DP’nin programında belirgin bir liberalizm etkisi görülüyordu.

1945 yılında Türkiye’ye nota veren Sovyetler Birliği, 1925 Dostluk ve İşbirliği Anlaşması’nın II. Dünya Savaşı sonrasında oluşan yeni şartlara uymadığı gerekçesiyle süresinin uzatılmayacağını bildirdi. Türkiye’den Boğazlarda üs ve doğu sınırından bir miktar toprak vermesini talep etti. Sovyetler Birliği’ni
askerî yöntemlerle ikna edebilecek güce sahip olmadığını düşünen Türkiye, çözümü diplomaside yani bir kez daha denge politikasında görerek, acil bir şekilde Batı ittifakı içerisinde yer alma çabası içerisine girdi.

I. TBMM genç bir meclisti. Çoğunluğu 30-40 yaş grubundandı(% 70). En gençleri 25, en yaşlısı 77 yaşındaydı. Milletvekillerinin genç olmasının yanı sıra, öğrenim düzeyleri de yüksekti. %44’ü Yüksek Öğretim mezunu idi. Bu durum meclisin devrimci bir nitelik kazanmasında etkili idi.

I. TBMM açılışından hemen sonra halkın sorunlarına eğilip ona, olanakları ölçüsünde çözüm üretmeye çalıştı. Bu yönüyle “Halkçı” bir meclisti. Bunun en açık örneği de Ağnam Resmi[Koyun Vergisi] ile ilgili yapılan düzenlemeydi. Son Osmanlı Meclisi Mebusanı’nda 8 katına çıkarılması önerilen bu vergi, yasalaşmamasına rağmen; bazı valiler vergiyi halktan 8 katı olarak toplamaktaydı. Bu ise uzun yıllar süren savaşlar nedeniyle iyice yoksullaşan halkın tepkisine ve şikâyetlerine neden oluyordu.

27 Mayıs hareketinin en dikkat çekici özelliklerinden biri askerî müdahalenin meşru bir zemine oturtulmaya çalışılmasıydı. Demokrat Parti’nin meclis üstünlüğü ile muhalefeti susturması, Tahkikat Komisyonu kurması, temel hak ve özgürlükleri askıya alması gibi nedenleri dikkate alan İstanbul Hukuk Fakültesi’nin kimi öğretim üyelerinden oluşan bilim kurulu, içinde bulunulan durumun adi bir hükümet darbesi sayılamayacağına ilişkin rapor verdi. Böylece hukuksal zemin oluştu. Ardından Kara Kuvvetleri Komutanı Org. Cemal Gürsel, Devlet ve Hükümet Başkanı olarak bütün icrai yetkileri üzerine aldı ve 30 Mayıs 1960’da ilk Gürsel Hükümeti göreve başladı. 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesini gerçekleştirenler, 12 Haziran 1960’da 1 sayılı kanunu çıkarttılar.27 Mayıs süreci içinde bir taraftan Demokrat Parti kapatılırken öte yandan Yassıada duruşmaları da başlamıştı. Geçici Anayasa eski iktidar mensuplarını yargılamak üzere Yüksek Adalet Divanı adlı olağanüstü mahkeme kurulmasını öngörmüştü. Yüksek Adalet Divanı’nın yaptığı yargılamalar üç ana grupta toplanıyordu. Bunlar; 1. Cinayet, ayaklanmaya azmettirme ve bilerek mala ve cana zarar verme gibi suçları kapsayan üç ağır ceza davası, 2. Anayasayı ihlal kapsamında altı siyasal dava ve 3. dokuz yolsuzluk davası idi. Yüksek Adalet Divanı’nın yaptığı yargılamalar ve MBK’nin onayı sonrası Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan ölüm cezasına çarptırıldı. Hakkında idam hükmü verilen Celal Bayar’ın cezası MBK tarafından ömür boyu hapse çevrildi. Doğru cevap E'dir.

27 Mayıs 1960 askeri müdahalesini gerçekleştirenler, 12 Haziran 1960’da 1 sayılı kanunu çıkarttılar. Yeni bir anayasa yapılacağının habercisi olarak değerlendirilebilecek bu kanun ile 1924 Anayasası’nın bazı hükümleri yürürlükten kaldırıldı. Aynı zamanda bir “Milli Birlik Komitesi (MBK)” kurulması öngörüldü. 37 subaydan oluşan bu komiteye Org. Cemal Gürsel başkanlık edecekti. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bütün yetkileri Milli Birlik Komitesi tarafından Meclis açılıncaya kadar kullanılacaktı. Yasama yetkisi doğrudan Milli Birlik Komitesi tarafından, yürütme yetkisi ise devlet başkanının atadığı ve MBK tarafından onaylanan Bakanlar Kurulu eliyle kullanılacaktı. Temmuz ayında ise siyasi partilerin il, ilçe merkezleri dışında her ne adla olursa olsun örgüt kurmaları yasaklandı. Doğru cevap D'dir.

1960 Anayasası, “anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesini (m.8) kabul eden katı bir anayasadır. Bir başlangıç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddeden oluşan 1960 Anayasası o tarihe kadarki Osmanlı-Türk Anayasalarının en uzun metnidir. Yine hacim bakımından II. Dünya Savaşı sonrasının demokratik anayasalarının (İtalya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamasının üzerindedir.Doğru cevap B'dir.

1961 Anayasası’nda da kanunların anayasaya aykırı olamayacağı kabul edilmiştir. Anayasanın üstünlüğü ilkesi gereği olarak Anayasa hükümlerinin yasama, yürütme ve yargı organları ile idare makamlarını ve kişileri bağlayacağı vurgulanmıştır. Egemenlik devlet organları arasında paylaştırılmış ve yumuşak güçler ayrılığı benimsenmiştir. Parlamenter rejime uygun olarak yürütme; sorumsuz devlet başkanı ile sorumlu başbakan ve bakanlar kurulu arasında bölüştürülmüştür. İster iktidarda, isterse muhalefette olsun siyasi partiler demokratik hayatın vazgeçilmez unsurları olarak kabul edilmiştir. Hükümet karşısında bir kuvvet oluşturabilecek Anayasa Mahkemesi kurulmuş, TRT gibi kurumlar özerkleştirilmiştir. Basın yayın, insan hakları gibi konularda önemli atılımlar gerçekleştirilmiştir. Doğru cevap C'dir.

Kurucu Meclis çalışmaya başladıktan sonra Milli Birlik Komitesi kimlerin seçimlere katılabileceğini açıkladı. İlk genel seçimlere katılmak isteyen siyasal partilerin 13 Şubat 1961’e kadar kuruluş işlemlerini tamamlamış olması gerekiyordu. Bu açıklama yeni siyasi partilerin arka arkaya kurulmasını sağladı. Sosyalist Parti, Mutedil Liberal Parti bunlar arasındaydı. Arkasından Adalet Partisi, Çalışma Partisi, Cumhuriyetçi Mesleki Islahat Partisi, Memleketçi Serbest Parti ilk kurulan partiler oldu. Seçime katılmak için son gün olan 13 Şubat’ta ise yedi parti daha kuruldu. Bunlar Yeni Türkiye Partisi, Türkiye İşçi Partisi, Güven Partisi, Musavat Partisi, Millete Hizmet Partisi, Muhafazakâr Parti ve Cumhuriyetçi Parti idi.Doğru cevap A'dır.

1961 Anayasası, Türk anayasa tarihinde ilk defa yükseköğretime ilişkin hükümler getiren bir anayasa olması açısından önemlidir. Anayasanın 120. maddesinde “Özerk Kuruluşlar” başlığı altında “Üniversiteler” düzenlenmiştir. Söz konusu maddede üniversitelerin; ancak devlet eliyle ve kanunlarla kurulacağını, bilimsel ve idarî özerkliğe sahip kamu tüzel kişiliğe sahip olduğunu, kendileri tarafından seçilen yetkili öğretim üyelerinden kurulu organlar eliyle yönetilip denetleneceğini hükme bağlamıştır. Ayrıca öğretim üyeleri ve yardımcılarının üniversite dışındaki makamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaştırılamayacakları, serbestçe araştırma ve yayında bulunabilecekleri de saptanmıştır. 1961 Anayasası üniversite kurmayı devletin tekeline bırakırken, yüksekokullar bakımından böyle bir sınırlama getirmemiştir.Doğru cevap D'dir.

27 Mayıs 1960'tan sonra Türkiye işçi eylemleri ile tanışmıştır. İlk işçi eylemi 1962 yılında İstanbul'da Kavel fabrikasındaki işçilerin greve gitmesi nedeniyle olmuştu. Doğru cevap B'dir.

12 Mart 1971de askeri bir muhtıra meydana gelmiştir. Doğru cevap D'dir.

Doğru cevap A'dır. 12 Mart 1971 tarihli Memduh Tağmaç, Faruk Gürler, Celal Eyiceoğlu ve Muhsin Batur imzasını taşıyan muhtıraya göre; Parlamento ve Hükümet süregelen tutum, görüş ve icraatı ile ülkeyi anarşi, kardeş kavgası içine sokmuş, anayasanın öngördüğü reformları yapmamış, Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceğini tehlike içine düşürmüştü.  12 Mart 1971 tarihli muhtıra ile gelen askeri müdahale; üniversitelerdeki şiddet olaylarının önünün alınamaması, büyük şehirlerdeki eylemler gibi bir dizi nedenin etkisi altında gerçekleşmişti. Muhtıra metnine göre generaller anarşi, ekonomik ve sosyal huzursuzlukların sorumlusu olarak parlamentoyu ve hükümeti görüyor, çözümü ise yine parlamento içinde arıyorlardı. Tarafsız bir başbakanın başkanlığında Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk Partisi’nin temsil edildiği bir kabinenin iyi bir formül olacağı düşünülüyordu. Muhtıra, hükümet kanadında yanıtını buldu. Başbakan Demirel görevinden ayrıldı. Ordu; 27 Mayıs 1960 yılından farklı olarak parlamentoyu dağıtmadan ve siyasal partileri kapatmadan sorunu çözmüş, Nihat Erim 26 Mart 1971’de on dört teknokrat ve sekiz siyasetçiyle partiler üstü yeni bir hükümet kurmuştu. Doğru cevap A'dır.

1973 seçimlerinde seçmen sayısı 17.5 milyondu. Seçmenler 450 milletvekilliği ve 52 senatörlük için oy kullanacaktı. Seçim öncesinde ülke genelinde sakin bir ortam vardı. Ancak, oyların kullanıldığı ama sonuçların henüz belli olmadığı seçimin ilk gününde bazı illerde ölümle sonuçlanan çatışmalar yaşandı. AP ile CHP arasında geçen seçimlerde AP ciddi bir oy kaybına uğradı. CHP ve Milli Selamet Partisi (MSP) ise oylarını artırdı. Seçimler sırasında birleşik oy pusulasının mühür mürekkebinin karşı tarafa çıkması, kimi seçmenlerin seçim kartlarının yanlışlıkla oy pusulasıyla beraber zarfa konulması gibi sorunlar yaşandı. Öyle ki bu nedenle iptal edilen oyların sayısı bazı partilerin aldığı oylardan daha yüksek oldu. 1973 seçimleri sonucunda CHP 185, AP 148, MSP 49, Demokrat Parti 45, Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) 13, Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) 3, Türkiye Birlik Partisi 1 milletvekilliği kazandı. Adalet Partisi’nin kaybettiği oylar Demokrat Parti ve Milli Selamet Partisi arasında bölüşülmüştü. Cumhuriyetçi Parti ile birleşen Güven Partisi’nin oyları ise 1969’a göre gerilemiş, Milliyetçi Hareket Partisi de anlamlı bir başarı gösterememişti. 1973 seçimlerinin sonunda CHP, milletvekili sayısını 91 sandalye artırırken AP 77, CGP ise 29 sandalye kaybetmişti. Bu sonuçlar sağdaki dağınıklıktan yararlanarak %33 oy alan CHP’ye iktidar yolunu açtı.Doğru cevap D'dir.

Tek parti döneminde CHP, bilinen otoriter tek parti yönetimlerinden farklı olarak yeni arayışlar içerisine girdi. Örneğin parlamentoyu sağlıklı çalıştıracak ve iktidarı denetleyebilecek bir ara çözüm üretildi. İktidar partisi içerisinde oluşturulan bağımsız grup ya da müstakil grubun iktidara karşı Mecliste muhalefet yapması ve hükümeti takip ederek denetlemesi planlandı. Müstakil Grup; parti başkanlığına bağlı çalışacak, fakat hükümetin faaliyetlerini açıkça eleştirebilecekti. Ne var ki tek parti döneminde Müstakil Grup, hiçbir zaman planlandığı gibi hareket edemedi ve Meclis içerisinde iktidara karşı denetim yapma gücünü gösteremedi. Oysa parlamentonun sağlıklı çalışması ve Cumhuriyet idaresinde demokratik bir yönetimin tesis edilebilmesi güçlü bir muhalefete bağlıydı. Bu durum yeni bir muhalefet partisini zorunlu hale getirdi.

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Bütçe Kanunu görüşmeleri CHP’de tek parti yönetiminden farklı gerekçelerle rahatsız olan bir grubun daha da belirginleşmesini sağladı. Bu grubun birlikte ve ortak bir şekilde hükümete yönelik ilk talebi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi isteği yani “Dörtlü Takrir” ile oldu. Haziran 1945’te Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü’nün
imzaladığı bu önerge, CHP Meclis Grup Başkanlığı’na verildi. Kısaca “Dörtlü Takrir” olarak bilinen önergeyle; 1924 Anayasası’nın demokratik ruhuna vurgu yapılarak, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün 19 Mayıs konuşması referans gösterilerek, bireysel siyasi hak ve hürriyetlerin genişletilmesi talep ediliyordu. Doğru cevap A'dır.