TÜRKİYE'DE DEMOKRASİ VE PARLEMENTO TARİHİ - Deneme Sınavı - 13

Başlangıç, Genel Esaslar, Temel Haklar ve Ödevler, Cumhuriyetin Temel Organları, Mali ve Ekonomik Hükümler, Çeşitli Hükümler, Geçici Hükümler ve Son Hükümler olmak üzere toplam yedi bölümden oluşan 1982 Anayasası ile devletin yeniden düzenlenmesi hedeflendi. Özellikle yasama-yürütme ilişkileri açısından yeni bir anlayış geliştirildi ve 1961 Anayasası’nda yer alan iki meclisli yapı terk edilerek, yasamanın üstünlüğü yerine yasama-yürütme erkleri arasında denklik öngörüldü. Kanun koyma yetkisi doğal olarak yasama organının tekelinde kalırken, kanun hükmünde kararname uygulamasının genişletilmesiyle yürütme eskiye göre daha da güçlendirildi. Diğer yandan Cumhurbaşkanının yetkileri de arttırıldı.

Cumhuriyet tarihinin en sert Anayasası olarak nitelenen ve her şeyi ayrıntısıyla düzenlemeyi amaç edinen ve bu yüzden de düzenleyici bir Anayasa olarak
tanımlanan 1982 Anayasası ile yürütme güçlendirildi ve 1980 öncesindeki siyasal
tıkanmaları önleyecek bazı tedbirler getirildi. Bu bağlamda Cumhurbaşkanı ve
Meclis Başkanının seçimi kolaylaştırılıp, toplantı ve karar yeter sayısında düzenlemeler yapıldı ve siyasi partilerin grup kurabilmesi için 20 milletvekiline sahip
olma koşulu getirildi.

Bütün yasaklara ve sıkı denetimlere rağmen eski siyasi partilerin geleneğinden
gelen siyasal oluşumların önüne tümüyle geçilemedi ve kısa zamanda siyasi parti
kurma aşamasına geçildi. İlk aşamada 15 Mayıs 1982’de, 1980 sonrasının ilk siyasi
partisi olarak Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) kuruldu. Bu partiyi Anavatan
Partisi (ANAP), Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP), Halkçı Parti (HP) ve Refah
Partisi (RP) gibi siyasi partiler takip etti.

6 Kasım 1983’de 17. Dönem TBMM için yapılan genel seçimlerde Anavatan
Partisi, Milliyetçi Demokrasi Partisi ve Halkçı Parti’ye göre daha fazla oy alarak
tek başına iktidara geldi. Seçimlerde Anavatan Partisi %45.15 oy oranı ile 400 üyeden oluşan Meclis’te 211 milletvekiline sahip olurken, Halkçı Parti % 30.46 oyla
117 milletvekili, Milliyetçi Demokrasi Partisi ise % 23.27 oy oranı ile 71 milletvekili çıkardı. Bu seçimlerde yüzde onluk seçim barajı ilk kez uygulandı ve % 45
civarında bir oy oranına sahip olan Anavatan Partisi % 52’lik bir oranda Meclis’te
temsil olanağı elde etti.

Kısa bir süre önce parlamentoda temsil olanağı elde eden Halkçı Parti’nin %8, Milliyetçi Demokrasi Partisi’nin ise % 6,5’lik oy oranı ile büyük bir düşüş yaşamaları, 12 Eylül yönetiminin her türlü çabasına karşın, toplumun eski siyasilere olan ilgisinin sona ermediğini ve zorlamayla tabansız olarak kurulmuş olan partilerin uzun ömürlü olamayacaklarını gösterdi. Öyle ki, kısa bir süre sonra, Halkçı Parti, 1985 yılında Sosyal Demokrasi Partisi ile birleşip Sosyal Demokrat Halkçı Parti (SHP) adını alırken, Milliyetçi Demokrasi Partisi 1986 yılında fesih kararı alarak siyaset alanından çekildi.

Anavatan Partisi’nin iktidara gelmesiyle birlikte Türkiye’nin dış politikasında
ve ekonomik politika tercihlerinde ciddi değişiklikler görüldü. Sosyo-ekonomik
ve sosyo-kültürel alandaki gelişmelere bağlı olarak Türk toplumunun değerlerinde de bir farklılaşma ortaya çıktı. Diğer yandan bu rahatlama ortamında bazı yeni
siyasal partiler de kuruluş çalışmalarını tamamladılar. Rahşan Ecevit’in başkanlığında Demokratik Sol Parti (DSP) kurulurken, Muhafazakâr Parti de, Milliyetçi
Çalışma Partisi adıyla siyasi alandaki varlığını devam ettirme kararı aldı.

1950 yılında çıkarılan yeni bir kanunla seçimlerde gizli oy - açık sayım esası kabul edilmiş, aynı yıl yapılan seçimleri bu kez Demokrat Parti birinci parti olarak tamamlamıştı.

7 Ocak 1946 tarihinde ise Demokrat Parti kurularak çok partili yaşama geçildi.

Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki ezici üstünlüğüne dayanarak muhalefete karşı hoşgörüsüz davranmaya başlayan DP, 1955’ten itibaren tepki çekmeye başlamıştı. CHP için çok önemli olan parti malvarlığının 1953 yılında hazineye devredilmesi, Halkevleri ile Halkodaları’nın mal varlığına el konulması gerginliği artırmıştı. 1955 yılı sonunda Demokrat Parti, arkasındaki toplumsal desteği büyük ölçüde kaybetmeye başlamış ve her ne kadar kırsal kesim hâlâ desteğini sürdürse de DP, kentlerdeki desteğini yitirmeye başlamıştı.

Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı, Adnan Menderes’in Başbakan ve Refik Koraltan’ın Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı olduğu Demokrat Parti’nin başta basın olmak üzere iç politikada baskı politikası izlemesi, ekonomik sıkıntılar ile İsmet İnönü’nün katılacağı parti kongrelerinin yasaklanması, verdiği demeçlere yayın yasağı konulması DP iktidarının sonunu getirmiş, Silahlı Kuvvetler 27 Mayıs 1960 yönetime el koymuştu.

Cemal Gürsel’in ‘ikinci Cumhuriyetin kuruluş yılı’ ilan ettiği dönem 1961 yılıdır.

1961 Anayasası, “anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesini (m.8) kabul eden katı bir anayasadır. Bir başlangıç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddeden oluşan 1961 Anayasası o tarihe kadarki Osmanlı-Türk Anayasalarının en uzun metnidir. Yine hacim bakımından II. Dünya Savaşı sonrasının demokratik anayasalarının (İtalya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamasının üzerindedir. 

1961 Anayasası 27 Mayıs’tan önce ülkenin yüz yüze kaldığı rejim sorunlarına cevap veren, demokratik anayasa yapma amacına uygun bir anayasa olarak ortaya çıkmıştır. Çok partili döneme geçildikten sonra özellikle 1950-1960 arasındaki tüm sorunlar bir anayasa sorunu olarak görüldüğünden bu tür sorunların çözümü anayasada aranmış, bu nedenle 1961 Anayasası 1924 Anayasası’na göre daha uzun ve ayrıntılı olmuştur. Temel hak ve özgürlükler konusunda Anayasa son derece liberal ve demokratik eğilime sahiptir.

1961 Anayasası 1924’ten farklı olarak iki meclisli bir parlamento yapısı benimsenmiştir. İlki Millet Meclisi, ikincisi ise Cumhuriyet Senatosu adını taşımaktadır. Millet Meclisi; tamamı halk tarafından seçilen 450 üyeden oluşacaktır.

27 Mayıs İhtilali’nden sonraki ilk Millet Meclisi genel seçimleri 15 Ekim 1961’de yapılmıştır. Seçimlerde ilk kez nispi seçim sistemi uygulanmıştır.

1961 Anayasası, Türk anayasa tarihinde ilk defa yükseköğretime ilişkin hükümler getiren bir anayasa olması açısından önemlidir. Anayasanın 120. maddesinde “Özerk Kuruluşlar” başlığı altında “Üniversiteler” düzenlenmiştir. Söz konusu maddede üniversitelerin; ancak devlet eliyle ve kanunlarla kurulacağını, bilimsel ve idarî özerkliğe sahip kamu tüzel kişiliğe sahip olduğunu, kendileri tarafından seçilen yetkili öğretim üyelerinden kurulu organlar eliyle yönetilip denetleneceğini hükme bağlamıştır. Ayrıca öğretim üyeleri ve yardımcılarının üniversite dışındaki makamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaştırılamayacakları, serbestçe araştırma ve yayında bulunabilecekleri de saptanmıştır. Anayasa, üniversite-siyaset ilişkisine de açıklık getirmiştir. Partilerin genel merkezleri dışında yönetim görevi almamak kaydıyla siyasî partilere üye olma yasağının üniversite öğretim üyeleri ve yardımcıları hakkında uygulanamayacağı ifade edilmiştir. Böylece 1946 yılında getirilen üniversite özerkliği anayasal güvenceye kavuşturulmuştur. Üniversite öğretim üye ve yardımcılarının serbestçe araştırma ve yayında bulunabileceğinin belirtilmesi, temel hak ve özgürlüklerin genişletilmesi bakımından, öğretim üye ve yardımcılarının siyasi partilere üye olabilmelerine izin verilmiş olması ise çoğulcu toplum yapısının oluşturulması amacının gerçekleştirilmesi açısından oldukça önemli adımlardır. 1961 Anayasası üniversite kurmayı devletin tekeline bırakırken, yüksekokullar bakımından böyle bir sınırlama getirmemiştir.

27 Mayıs 1960’tan sonra Türkiye işçi eylemleri ile tanışmıştır. İlk işçi eylemi 1962 yılında İstanbul’da Kavel fabrikasındaki işçilerin greve gitmesi nedeni ile olmuştu.

1973 seçimleri sonucunda CHP 185, AP 148, MSP 49, Demokrat Parti 45, Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) 13, Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) 3, Türkiye Birlik Partisi 1 milletvekilliği kazandı. Adalet Partisi’nin kaybettiği oylar Demokrat Parti ve Milli Selamet Partisi arasında bölüşülmüştü. Cumhuriyetçi Parti ile birleşen Güven Partisi’nin oyları ise 1969’a göre gerilemiş, Milliyetçi Hareket Partisi de anlamlı bir başarı gösterememişti. 1973 seçimlerinin sonunda CHP, milletvekili sayısını 91 sandalye artırırken AP 77, CGP ise 29 sandalye kaybetmişti. Bu sonuçlar sağdaki dağınıklıktan yararlanarak %33 oy alan CHP’ye iktidar yolunu açtı.

İsmet İnönü’nün Atatürk’ün ölümünden sonra Cumhurbaşkanı olduğu dönemde Türkiye’de tek parti olarak Cumhuriyet Halk Partisi bulunuyordu. Ancak İnönü, 1939 seçimlerinden sonra Meclis’te Müstakil (Bağımsız) Grup adı altında bir grup oluşturdu. Ardından 18 Temmuz 1945 tarihinde Milli Kalkınma Partisi ve 7 Ocak 1946 tarihinde ise Demokrat Parti kurularak çok partili yaşama geçildi. Bu bağlamda doğru seçenek B seçeneğidir.

Celal Bayar’ın Cumhurbaşkanı, Adnan Menderes’in Başbakan ve Refik Koraltan’ın Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı olduğu Demokrat Parti’nin başta basın olmak üzere iç politikada baskı politikası izlemesi, ekonomik sıkıntılar ile İsmet İnönü’nün katılacağı parti kongrelerinin yasaklanması, verdiği demeçlere yayın yasağı konulması DP iktidarının sonunu getirmiştir. Bu kapsamda doğru yanıt A seçeneğidir.