TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ

12 Mart’a doğru uzanan süreçte iç ve dış güçler, toplum, partiler, gençlik ve ordu gibi zinde güçler tam bir hareketlilik içindeydi. Bir tarafta Devrim grubuna yakın bir sol cunta müdahale hazırlığındayken diğer tarafta, bu yıllarda güçlenerek üniversitelerde önemli bir güç hâline gelen Dev-Genç’in karşısına "komando" denilen ülkücüler konuşlanmış durumdaydı. Toplumdaki ve ordudaki bu hareketliliğin yanı sıra siyasi partilerin içi de rahat değildi. Özellikle iki büyük partide büyük karışıklıklar ve kopmalar gözlenmekteydi. CHP içindeki ortanın solu akımı ve karşıt grup arasındaki çekişme, bölünmelere neden olmuştu. Turhan Feyzioğlu ve arkadaşları CHP’den ayrılarak Güven Partisini kurmuş; AP içinde de eski Demokratlar ile Demirel arasındaki gerginlik had safhaya ulaşmış ve sonunda eski Demokratlar, Ferruh Bozbeyli liderliğinde Demokratik Partiyi kurarak  AP’den ayrılmışlardı. TİP’te ise Mehmet Ali Aybar, Sadun Aren ile Behice Boran grubu çekişmektedir. Partisinden ayrılanlar yüzünden zor duruma düşen Demirel, Meclisteki çoğunluğunu kaybetmiş ve artık bir istikrarsızlık faktörü durumuna gelmişti. Diğer yandan kriz öncesi dönemlerin olağan gelişmelerinden olan devalüasyon da 1970 yazında gerçekleştirilmişti ve dış politika açısından da özellikle haşhaş ekimi nedeniyle hükûmetin ABD ile ilişkileri sorunluydu. Yani bir darbe ve bir müdahale için gerekli toplumsal ve siyasal ortam hatta ekonomik ortam hazırdı. Kıbrıs Sorununun başlangıcı ise daha sonraki döneme, 1974 yılına tekabül etmektedir.

12 Mart Darbesi sonrasında 19 Mart 1971 tarihinde tarafsız bir başbakan beklentilerine rağmen, CHP’li Nihat Erim hükumeti kurmakla görevlendirilmiş; bunun üzerine Erim, bağımsız kalabilmek için İnönü’nün icazetiyle CHP’den istifa etmiştir.

İkaz ve ihtar gibi anlamlara gelen ve askeri cuntanın yapılmasını istediği emirleri içeren metne muhtıra adı verilmektedir. 12 Mart Darbesi "12 Mart Muhtırası" olarak da adlandırılmaktadır.

Darbe dönemlerinin klasiklerinden biri de anayasada değişiklik yapılmasıdır. Erim ve Melen hükûmetleri döneminde Anayasa’da yapılan değişiklikler esas itibarıyla, 1961 Anayasası’nın liberal ve özgürlükçü yönlerini budamaya ve devlet otoritesini güçlendirmeye yönelik değişikliklerdir. Bu değişiklikler ana esaslar itibarıyla şu başlıklarda toplanabilir: (1) Yürütmenin güçlendirilmesi, (2) temel hak ve özgürlüklerin kısıtlanması, (3) yargısal güvencelerin zayıflatılması ve (4) genel olarak askerî bürokrasinin, özel olarak da askerî yargının, yetkilerinin artırılmasıyla ilgili düzenlemeler. Buna ek olarak ordunun elindeki malların denetlenmesi usullerine, Sayıştay’ın bu konudaki yetkilerini sınırlayan bir "gizlilik" unsuru getirilmiştir. Ordu harcamaları bağlamında şunu da vurgulamak ge- rekir: Türkiye’nin askerî bütçesi 1971 yılında, 1970 yılına oranla %30 artırılmıştır.

"Tarihi yanılgı" tabiri 1974 yılında CHP-MSP koalisyon hükûmetinin kuruluşu sürecinde kullanılmıştır. Tabir, CHP’nin din karşısındaki katı ve sert tutumunun bir yanılgı olduğunu ifade etmektedir. Yerel seçimlerden sonra hükûmeti kurma görevi yeniden kendisine verilen Ecevit, bu kez MSP ile görüşmeleri daha sıkı tutmuştur. Uzun görüşmeler ve sıkı pazarlıklar sonucunda CHP-MSP koalisyon hükûmeti kurulabilmiştir. Ecevit meşhur “tarihî yanılgı” deyimini kullanmış; tarihî yanılgıların doğurduğu suni ayrılıkların düzeltileceğinden söz etmiştir.

Süleyman Demirel, I. Milliyetçi Cephe hükümetini, büyük pazarlıklar ve ince hesaplarla, Demokrat Parti'den ayrılan Bilgiç liderliğindeki 9 milletvekilinin de destek vermesiyle kurmaya muvaffak olmuştur. Bu hükümet Adalet Partisi (16 bakanlık), Milli Selamet Partisi (8 bakanlık), Cumhuriyetçi Güven Partisi (4 bakanlık) ve Milliyetçi Hareket Partisi (2 bakanlık)’den oluşmuştur.

1977 genel seçiminden CHP, oyların %41.4’ünü alarak birinci parti olarak çıkmıştır. AP ise %36,9 oy alabilmiştir. Bu seçimlerde Demokratik Parti ve CGP büyük başarısızlığa uğramışlardır. MSP de milletvekili sayısının yarısını yitirirken MHP milletvekili sayısını 13’e çıkarmıştır. CHP 1977 seçimlerinden büyük bir başarıyla çıkmakla birlikte tek başına hükümet kurmaya yetecek sayıya (226) ulaşamamış; 213’te kalmıştır. Diğer yandan seçimin ardından hükümeti kurmakla görevlendirilen Ecevit, tek başına hükümet olmaya yetecek sayıya sahip olmamasına rağmen, bağımsızlardan gelebilecek desteğe de güvenerek yeni hükümeti (II. Ecevit Hükümeti) kurmuştur. Bu hükümet, Türkiye tarihinde görülen ilk azınlık hükümeti olmuştur.

Ecevit, 17 Ocak 1978 tarihinde kurmuş olduğu "Üçüncü Ecevit Hükümeti"ni kurabilmek için AP’den istifa eden 11 bağımsızdan 10’una bakanlık vermişti. Öte yandan CGP’ye 2, DP’ye de 1 bakanlık vermişti. Bu hükümet ve hükümetin kuruluş şekli sadece kamuoyu tarafından değil, CHP içinden de eleştiri almıştır. Ecevit, "başbakan olma pahasına koltuk satmakla" suçlanmış ve AP’den koparılan 11 milletvekili ile yapılan bakanlık pazarlıkları Güneş Motel'de yapıldığı için bu hükümetle birlikte Türk siyasal literatürüne "Güneş Motel" diye bir deyim girmiştir.

24 Ocak Kararları, 24 Ocak 1980 tarihinde alınan bir dizi ekonomik kararı ifade eder. Mimarı Turgut Özal olan 24 Ocak Kararları, aslında ekonomik temelli kararlar olmakla birlikte sonuçları itibarıyla siyasal ve sosyal alanı da etkileyen son derece önemli bir dönüm noktasını işaret eder. Çünkü bu kararlarla kapalı bir ekonomi modelinden çıkılmış, dışa açık bir modele geçilmiş, serbest piyasa ekonomisinin bütün kurum ve kurallarıyla yerleştirilmesine karar verilmiştir. Dışa açık ve liberal bir ekonomi, nihai sonuçları itibarıyla, son tahlilde, siyasetin ve toplumun da uzun vadede serbetleşmesi ve dışa açılması sonucunu doğurmuştur. Dönemin azınlık hükümeti şartları altında tam olarak uygulanamayan 24 Ocak Kararları, Özal’ın başbakan yardımcılığı ve daha sonrasında da başbakanlığı döneminde uygulanmıştır.

Üçüncü Milliyetçi Cephe Hükümeti'nin görevde bulunduğu 12 Kasım 1979 ile 12 Eylül 1980 tarihleri arasındaki sürede darbeye zemin hazırlayan çok önemli olaylar olmuştur. Bunlardan bazıları; İlhan Darendelioğlu, Ümit Doğanay, Orhan Tütengil, Gün Sazak, Nihat Erim ve Kemal Türkler cinayetleri, Çorum olayları, Tariş olayları, Ağca’nın cezaevinden kaçması, Evren’in uyarı mektubu vermesi, yeni cumhurbaşkanının seçilememesi, Konya mitingidir. Bütün bu olayların bu hükümetin sonunu getiren 12 Eylül Darbesi'nin gelişini ortam hazırlamıştır. Abdi İpekçi Suikastı ise Üçüncü Ecevit Hükümeti döneminde gerçekleşmiştir.

1973 seçimleri ile demokrasiye yeniden dönülmüş ancak bu defa da zayıf koalisyonlar dönemi başlamıştır. 1973’ten sonraki 6 yıl içinde 7 hükûmet kurulmuştur. Ortalama
olarak hükûmetlerin ömrü bir yıl civarında olmuştur. Cumhuriyet tarihinde ilk defa bu
dönemde, bir hükûmet güvensizlik oyuyla düşürülmüştür

Toplumdaki ve ordudaki bu hareketliliğin yanı sıra siyasi partilerin içi de rahat değildir. Özellikle iki büyük partide büyük karışıklıklar ve kopmalar gözlenmektedir. CHP
içindeki ortanın solu akımı ve karşıt grup arasındaki çekişme, bölünmelere neden olmuştur. Turhan Feyzioğlu ve arkadaşları CHP’den ayrılarak Güven Partisini kurmuştur.
AP içinde de eski Demokratlar ile Demirel arasındaki gerginlik had safhaya ulaşmış ve
sonunda eski Demokratlar, Ferruh Bozbeyli liderliğinde Demokratik Partiyi kurarak
(18.12.1970) AP’den ayrılmışlardı. TİP’te ise Mehmet Ali Aybar, Sadun Aren ile Behice
Boran grubu çekişmektedir.

Muhtıra: İkaz ve ihtar gibi anlamlara gelmektedir. Askerî cuntanın yapılmasını istediği
emirleri içeren metne muhtıra denilmektedir. 12 Mart Darbesi’ne “12 Mart Muhtırası” diyenler de bulunmaktadır.

12 Mart darbecileri ilk tasfiyeyi ordu içinde yapmıştır. 14’ler olayına benzer şekilde,
24 saat içinde, 5 General, 1 Amiral ve 35 Albay emekli edilmiş, birtakım genç subayların
da yerleri değiştirilmiş ve dağıtılmışlardır. 19 Mart’ta tarafsız bir başbakan beklenmesine rağmen, CHP’li Nihat Erim, hükûmeti kurmakla görevlendirilmiştir.

Bazılarına göre, bu dönemde Cumhurbaşkanı Sunay da artık İnönü’den hoşlanmamaktadır ve ondan kurtulmak istemektedir. Ecevit, bu amaç için uygun bir fırsattır. Bazılarına göre ise İnönü bu dönemde “vazgeçilmeyen ama istenmeyen adam” konumundadır. Sunay ise bu dönemde cumhurbaşkanlığının en güçlü dönemini yaşamaktadır. Ordu
içi güç dengeleri açısından bir “çelişkiler manzumesi” niteliği taşıyan 12 Mart sürecinde
Gürler-Tağmaç ittifakından sonra Sunay dizginleri ele geçirmiş ve dönemin en önemli ve
güçlü odağı hâline gelmiştir.

12 Mart sürecinde, 12 Mart’a verilen tepki bağlamında CHP, İnönücüler ve Ecevitçiler
şeklinde ikiye bölünmüştür. 12 Mart döneminin en nazik günlerinde, CHP de nazik günler geçirmektedir. Uzun süredir il kongreleri bazında devam eden iç kavga nihayet büyük
kongreye taşınmış ve 5 Mayıs 1972’de yapılan kongreyi İnönü yanlıları kaybetmiştir. “Ya
ben ya o!” tarzında geçen kongreyi 507’ye karşı 709 oyla Ecevit kazanmıştır. İnönü vakit
geçirmeden genel başkanlıktan istifa etmiştir. Bu istifa üzerine 14 Mayıs 1972’de toplanan
“Genel Başkanlık Seçimi Özel Kurultayı”nda Ecevit, 913 delegeden 826’sının oyunu alarak
Genel Başkan seçilmiştir.

Bütün formüller iflas edince nihai olarak, askeri de kızdırmayacak, tarafsız bir aday olarak Senato kontenjan grubu başkanı emekli Oramiral Fahri Korutürk üzerinde uzlaşma sağlanmıştır. Korutürk 6 Nisan 1973 günü Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

1973 seçimlerinden CHP, beklenmedik bir şekilde birinci parti olarak çıkmıştır. Bu sonuç CHP’deki değişimin taban tarafından onaylandığı anlamına gelmektedir. AP ise bu seçimlerde beklenmedik bir oy kaybına uğramıştır. Seçimin kesin sonuçları şöyle gerçekleşmiştir: CHP %33 oy oranıyla 185 milletvekili, AP %29 oy oranıyla 149 milletvekili, MSP %11 oy oranıyla 48, Demokratik Parti %11 oy oranıyla 45 milletvekili, CGP %5 oy oranıyla 13 milletvekili, MHP ise %3 oy oranıyla sadece 3 milletvekili çıkarabilmiştir. Bu parçalı yapı bir koalisyonu zorunlu kılmaktaydı. Ancak bu şartlarda bir koalisyon hükümetinin
kurulması hiç de kolay olmamıştır.

CHP-MSP hükûmetinin en önemli icraatı kuşkusuz “Kıbrıs Barış Harekâtı”dır. Türkiye’de koalisyon hükûmetinin kurulmasıyla 12 Mart dönemi tamamen sona erip yenibir döneme  girilirken, komşumuz Yunanistan’da ise bir darbe olmuş ve ülke askerî yönetimin altına girmişti. Bu darbenin uzantıları bir süre sonra Kıbrıs’a kadar uzayacak ve sonuçta Türkiye’nin Kıbrıs müdahalesi gerçekleşecektir. Türk ordusu 24 Temmuz 1974’teki ilk hamlesinde önemli kazanımlar elde etmiştir. Birinci Harekât sonrasında oluşan dış tepkiler genel olarak olumludur.

Darbeye giden sürecin iç dinamikleri yukarıda özetlenmiştir. Elbette bu sürecin dış
dinamikleri, özellikle de ABD kaynaklı dinamikleri de mevcuttur. İran İslam Devrimi
dolayısıyla Orta Doğu’da mevzi kaybeden ABD’nin ve NATO’nun çeşitli yollarla darbe
yönünde teşviklerde bulunduğu, Türkiye’yi sağlama almaya çalıştığı bilinmektedir. Darbe
sonrasında ABD’lilerin “bizim çocuklar başardı” dedikleri de malumdur. Fakat burada dış
dinamiklerin ayrıntısına girilmeyecektir.