TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ

Türkiye'de çok partili hayata geçişten sonraki ilk demokratik seçim niteliği taşıyan genel seçimler 1950 yılında yapılmıştır.

27 Mayıs 1960 Askerî Darbesi, Demokrat Parti (DP) iktidarına karşı gerçekleştirlmiştir.

1961 Anayasası’na göre TBMM, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki meclisten oluşmaktaydı.

1969 seçimlerinden önce seçim sistemi değiştirilmiştir. Millî bakiye usulünün yerine “barajsız d’hont sistemi” getirilmiştir. Yeni seçim sistemi ile AP, 1969 seçimlerinde daha az oy almasına rağmen milletvekili sayısını artırmış, küçük partiler ise yok olmaya yüz tutmuştur.

17 Ekim 1966 tarihinde Avukat Cemal Özbey önderliğinde kurulan Alevilerin ilk siyasal deneyimi olan parti Türkiye Birlik Partisi (TBP) dir.

Cumhuriyet tarihinin ilk askerî darbesi 1960 ile 1970 yılları arasındaki dönemde yapılmıştır.

1950 genel seçimleriyle tek başına iktidar olan ve cumhuriyetin kuruluşundan beri devam eden CHP’nin tek parti iktidarını sonlandıran parti, Demokrat Partidir.

Cumhuriyet tarihinde bir ilk olan çift meclisli yapı, 1980 Askerî Darbesi’ne kadar devam etmiş; 1980’de 19 yıldır var olan Cumhuriyet Senatosu kaldırılmış ve tekrar tek meclisli yapıya dönülmüştür.

1968 olayları, Mayıs ve Haziran aylarında, Fransa'da iktidara karşı öğrenci hareketi olarak başlamış buradan Avrupa'ya ve ABD'ye yayılmıştır.

12 Mart 1971 Muhtırası'nın yayımlandığı tarihte Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay'dır.

27 Mayıs 1960 Askerî Darbesi, Türk Silahlı Kuvvetlerinden (TSK) düşük rütbeli bir grup subayın Demokrat Parti (DP) iktidarına karşı gerçekleştirdiği Cumhuriyet tarihindeki ilk askerî darbedir. Doğru cevap A şıkkıdır.

İlk askeri darbeden sonra askerler “Millî Birlik Komitesini” (MBK) kurmuş ve ülke yönetimini ele geçirmiştir. Bu komitenin üyeleri, darbeyi yapan askerlerdir ve 38 kişiden oluşmaktadır. Bu komitenin kurduğu geçici bir anayasa rejimiyle çeşitli icraatları olmuştur. Öncelikle Yassıada’da kurulan ve Yüksek Adalet Divanı denilen mahkemede devrilen DP’nin liderleri, milletvekilleri ve adları yolsuzluklara karıştığı iddiasıyla bazı sivillerden oluşan toplam 592 sanık yargılanmıştır. Bu yargılamaların en önemli sonuçlarından biri, DP lideri Adnan Menderes, Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü
Zorlu’nun MBK tarafından onaylanan ve uygulanan idamlarıdır. MBK, orduda bozulan hiyerarşiyi düzeltme ve askerler üzerinde otoritesini meşrulaştırmak için 235 general ve amiral ile 5000’e yakın subayı silahlı kuvvetlerden tasfiye etmiştir. MBK ayrıca tembel, yeteneksiz, reform düşmanı oldukları veya diğer başka gerekçelerle aralarında Türkiye’nin önde gelen profesörleri ve doçentleri olan 147 öğretim üyesini üniversitelerden atmıştır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Doğru cevap E şıkkıdır. 1961 Anayasası Cumhuriyet Dönemi’ndeki anayasalara kıyasla özgürlükçü bir ortamın hazırlayıcısı olmuştur. Üniversitelere özerklik, öğrencilerin dernek kurma hakkı, işçilerin grev hakkı gibi daha önce anayasada yer verilemeyen sosyal ve siyasal haklar bu anayasada yer almıştır. Ayrıca Anayasa Mahkemesi, Yüksek Hâkimler Kurulu, Devlet Planlama Teşkilatı ve Türkiye Radyo Televizyon Kurumu gibi kurumlar da bu anayasa ile
birlikte getirilmiştir. Yine bu yeni anayasaya göre iki meclisli bir parlamento oluşturulmuştur. Bunlardan biri olan Millet Meclisi dört yılda bir nispi temsil esasına göre seçilen 450 milletvekilinden oluşmaktaydı. İkinci meclis olan Cumhuriyet Senatosu ise üçte biri iki yılda bir yenilenen ve altı yılda bir salt çoğunluk esasına göre seçilen 150 senatörden oluşmaktaydı. Cumhuriyet tarihinde bir ilk olan bu çift meclisli yapı, 1980 Askerî Darbesi’ne kadar devam etmiş; 1980’de 19 yıldır var olan Cumhuriyet Senatosu kaldırılmış ve tekrar tek meclisli yapıya dönülmüştür.

Doğru cevap B şıkkıdır. Nispi Seçim Sistemi; partilerin aldıkları oy oranında milletvekili çıkarabildiği seçim sistemidir. Bu sistemde küçük partiler
de mecliste sandalye sahibi olabilmektedir.

15 Ekim 1961’de yapılan genel seçimlerden sonra yeni meclis toplanmış, hükûmet oluşmuş ve yeni cumhurbaşkanı seçilmiştir. Bu süreçte askerler ile siviller arasında pazarlıklar söz konusu olmuştur. AP’de, başlangıçta Ali Fuat Başgil’in cumhurbaşkanlığı görüşü ağır basmasına rağmen, Başgil silah zoru ile adaylıktan çekilmek durumunda kalmıştır. Çetin pazarlık ve müzakereler sonunda Gürsel’in cumhurbaşkanı seçilmesi, Yassıada mahkûmlarına af getirilmemesi, 27 Mayıs’ın meşruiyetinin kabulü, tasarruflarının dokunulmazlığı ve ordu lehinde bazı koşullar siyasal partilere âdeta silah zoruyla kabul ettirilmiştir. Gürsel bu şekilde Cumhurbaşkanlığına seçilirken; genel seçimlerden sonra uzun müzakereler yapılmış; bunun sonucunda da CHP-AP iş birliğiyle 20 Kasım 1961’de I. İnönü koalisyon hükûmeti kurulmuştur. Doğru cevap D şıkkıdır.

25 Aralık 1963’te işbaşına gelen III. İnönü hükûmeti zoraki idi. Kıbrıs bunalımının etkisiyle bu koalisyon kurulabilmiştir. 30 Ocak 1964’te güvenoyu alan III. İnönü hükûmeti neredeyse tüm zamanını Kıbrıs eksenli dış olaylarla uğraşmakla geçirmiştir. Eylül 1964’ten itibaren hem iç hem de Kıbrıs
kaynaklı dış gelişmeler, III. İnönü hükûmetinin zor anlar yaşamasına neden olmuştur. 1964’te vefat eden Gümüşpala’nın yerine, 29 Kasım 1964’te yapılan kongrede, AP’nin başına Süleyman Demirel’in gelmesiyle birlikte İnönü hükûmeti daha da zor anlar yaşamaya başlamıştır. Doğru cevap E şıkkıdır.

10 Ekim 1965 genel seçimlerinde oyunu artıran tek parti AP olmuş ve hükûmeti tek başına kurabilecek çoğunluğu elde etmiştir. DP Dönemi’nden sonra başlayan koalisyon hükûmetleri dönemi böylece kapanmış, AP Türkiye’nin siyasal yaşamında DP’den sonra tek başına hükûmet kuran ikinci parti olmuştur. Doğru cevap B şıkkıdır.

Doğru cevap C şıkkıdır. Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel, sağlığının bozulması üzerine Cumhurbaşkanlığı seçim süreci başlamıştır. Yeni kurulan rejimle uzlaşmayı siyasal stratejisinin odağına koyan Demirel, ordu ile ilişkileri rayına oturtabilecek birinin cumhurbaşkanı seçilmesini istemiştir. Demirel’e
göre ordu-millet kucaklaşması henüz gerçekleşmemiş ve bunu sağlayabilecek en uygun aday genelkurmay başkanı Cevdet Sunay’dır. Sunay; her ne kadar Silahlı Kuvvetler Birliği (SKB) adlı yarı askerî yapılanmanın liderliğini yapmışsa da 1961 seçimlerinden sonra parlamentonun açılmasına engel olmak isteyenlere karşı çıkmıştır. Yine 22 Şubat ve 21 Mayıs’ta Aydemir’in darbe girişimlerinde hükûmetten yana tavır alması, AP’nin stratejisiyle birleştirilince Cumhurbaşkanlığı için en uygun aday olarak görülmüştür. Sunay önce
genelkurmay başkanlığından emekli edilmiş ve kısa bir süre sonra da Cumhurbaşkanlığı kontenjanından senatör seçilmiştir. Böylece Cumhurbaşkanlığına aday olabilmesinin önündeki engel kalkmıştır. 27 Mart 1966’da AP ve CHP’nin uzlaşımıyla 5. Cumhurbaşkanı olarak köşke çıkmıştır.

CHP içinde 1957’de “Hürriyet Andı” olarak kabul edilen bildiriye kadar,
CHP’nin “devleti kurtarma misyonunun” demokrasiyi “kurtarma misyonuna” doğru evrilmesi, CHP’nin klasikleşmiş/devletçi sol anlayışının değişim geçirmesinde etkili olmuştur. 1957 yılında yayımlanan “Hürriyet Andı”; CHP’nin hukuk devleti ve millet iradesinin yanında olduğunu; buna engel olanlara savaş açtığını ilan ettiği bildiridir. Ocak 1959’da yayımlanan “İlk Hedefler Beyannamesi” ise bu açılımın bir devamı niteliğindedir. CHP’nin 14. Kurultayı’nda ilan edilen bu beyanname yeni anayasa, çift meclis, özerk üniversiteler, özgür basın, yargı güvencesi gibi farklı, yeni talepleri ve açılımları içermektedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

1968 Mayıs’ında Fransa’da mevcut iktidara karşı öğrencilerin protestoları başlamış; daha sonra bu eylemlere işçilerin destek olmasıyla olaylar
büyümüştür. Fransa’daki olaylar o kadar şiddetlenmiştir ki meclis lağvedilmiş ve yeniden seçimler yapılmıştır. Fransa’da başlayan bu olaylar daha sonra öbür Avrupa ülkelerine ve ABD’ye de yayılmıştır. Bu eylemler diğer ülkelerde görece daha erken sonlanmışken Türkiye’de özellikle sağ ve sol kesimdeki üniversite öğrencileri tarafından uzun süre sürdürülmüştür. İşçi ve öğrenci eylemlerinin şiddet olaylarına dönüşmesi, 1969 seçimlerinin yarattığı siyasal ortamın aydın kesimde yarattığı umutsuzluk, 12 Mart Muhtırası’na giden sürecin hazırlayıcıları olmuştur. Üniversitelerdeki süresiz işgaller ve iş yeri grevleri, sokak karışıklıklarına dönüşmesiyle hükûmetin bunları kontrol altına alması güçleşmiştir. Doğru cevap D şıkkıdır.