TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ

Başkente gelişinden hemen sonra başladığı Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinden de 1935 yılında mezun oldu.

Menderes ardı ardına dört dönem (1931, 1935, 1939, 1943) CHP Aydın milletvekili olarak yerini korumayı başardı.

II. Dünya Savaşı sonrasında İnönü’nün Toprak Reformu’na, kendisi bir toprak ağası olarak muhalefeti ve CHP yönetimini eleştiren Vatan Gazetesi’ndeki yazıları nedeniyle ihraç edildi.

Hemen sonrasında da 7 Ocak 1946 tarihinde aynı kişiler tarafından kurulan Demokrat Partinin (DP) kurucuları arasında yer aldı.

Bunun üzerine, Celal Bayar, Refik Koraltan ve Mehmet Fuad Köprülü ile birlikte 7 Haziran 1945’te Dörtlü Takrir’e imza atan dört kişiden biri oldu. Hemen sonrasında da 7 Ocak 1946 tarihinde aynı kişiler tarafından kurulan Demokrat Partinin (DP) kurucuları arasında yer aldı.

14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan ülkenin ilk serbest genel seçimleri sonrasında 22 Mayıs 1950’de Başbakanlığı, 9 Haziran 1950’de de DP Genel Başkanlığını üstlendi.

Türkiye de savaşın sonucu belli olmasına rağmen Almanya’ya savaş ilan ederek kurulan bu yeni dünya sisteminde yerini almak üzere 24 Ekim 1945’te Birleşmiş Milletlere (BM) elli ülkeyle birlikte kurucu üye oldu.

1950 genel seçimleri öncesinde nispi temsil teklifi reddedilen DP, liste usulü çoğunluk
sistemi sayesinde oyların %55,2’si ve TBMM’deki toplam 487 sandalyenin 416’sını alırken
CHP %39,6 oy oranıyla ancak 69 sandalye elde edebilmişti.

II. Dünya Savaşı sırasında tarımda istihdam edilen nüfusun önemli bir bölümünün silah altında tutulması, ziraat üretimini düşürdükçe büyük toprak sahiplerinin fiyatları kontrolünü kolaylaştırdı. Bu dönemde nüfus artışına paralel talep artışı karşısında arzdaki daralma enflasyon, karaborsa ve hayat pahalılığına dönüştü. Ekmeğin dahi karneye bağlanmasıyla sembolize edilen savaş yılları, CHP kadrolarının halk nezdindeki son kalan itibarını da iyice zedeledi. Özellikle büyük kentlerdeki karaborsanın yol açtığı sermaye birikimi ortaya savaş zenginlerinin başını çektiği yeni bir kentli burjuvazi çıkarmıştı. CHP iktidarının ise bu gelişmeler karşısında aldığı ilk önlem olağanüstü servet vergisi olarak 11 Kasım 1942 tarihli Yasa’yla konulan varlık vergisi oldu. Diğer bir önlem ise büyük toprak sahiplerinin tarıma elverişli alanlarda beş bin dönümden, elverişsiz alanlarda ise iki bin dönümden fazla arazilerini kamulaştırılıp topraksız köylüyü çiftçiye dönüştürmeyi hedefleyen Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu idi.

Dörtlü Takrir 7 Haziran 1945’te dönemin CHP milletvekilleri Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Mehmet Fuad Köprülü’nün partinin Meclis Grubunda açıktan görüşülmek üzere verdikleri yürütmenin CHP’nin tüzel kişiliğinden soyutlanmasını, çok partili hayata geçilmesini, tek dereceli seçim sistemiyle serbest seçimlerin yapılmasını ve üniversite özerkliğini dillendiren önergedir.

İlk kez gizli oy açık tasnif sisteminin uygulanmasıyla hakiki anlamda demokratik 1950 genel seçimleriyle Demokrat Parti iktidara gelmiş; 1954 ve 1957 seçimlerinde de iktidarını korumuştur.

Adnan Menderes Soğuk Savaş döneminde Batı kampında olduğu göstermek adına Türk Tugayı'nı 1950 Kasımında Kore Savaşı'na göndermiştir.  II. Dünya Savaşı süresince CHP iktidarının biriktirdiği Merkez Bankası altın ve döviz rezervleri Menderes’in kalkınma hamlesini kolaylaştırmıştır; hava şartlarının uygunluğu, Kore Savaşı’nın küresel tahıl piyasalarını yukarı ivmelendirmesi ve Marshall Planı çerçevesinde gelen dış yardımlar eşliğindeki ekonomik rahatlamayla Menderes toplumsal desteğini artırmıştır. Diğer yandan Menderes, Cumhuriyetin kuruluşundan bu yana kesintisiz devam ettirilen denk bütçe anlayışı hızla terk edilip kalkınmayı sürdürülebilir kılacak şekilde yatırım odaklı kamu harcamaları arttırmış; aynı şekilde CHP’nin sıkı para denetimi üzerine kurulu maliye politikası üzerine şekillenen devletçiliği terk ederek devletin özel sektörün önünü açtığı bir anlayışı benimsemiştir.

1946 genel seçimlerinden beri uygulanagelen tek turlu liste usulü çoğunluk sisteminin geçerli olduğu 2 Mayıs 1954 genel seçimlerinde DP oyların %57,61’i ile Meclisteki toplam 537 milletvekilinin 502’sini alarak iktidarını güçlendirerek devam ettirmiştir. Diğer yandan, CHP %35,35 oy oranıyla 31 milletvekili alırken Cumhuriyetçi Millet Partisi %4,85 ve Bağımsızlar %1,53 ile üçer milletvekili çıkarmışlardır. DP’den dört aday, o zaman yürürlükteki Seçim Yasası gereği iki seçim çevresinden de seçilirken birini tercih ederken dokuz milletvekili de DP listesinden bağımsız olarak TBMM’ye girmeye hak kazanmıştır. Bu seçimde DP hem oy oranını hem de sandalye sayısını artırırken, CHP tam tersine her ikisinde de düşüş yaşamıştır. Genel seçimlerin ardından 17 Mayıs 1954’teki TBMM’nin açılışında oylamaya katılan 513 milletvekilinin hazır bulunduğu oylamada Cumhurbaşkanı Bayar 486 oy alarak ilk turda yeniden Cumhurbaşkanı olmuştur.

II. Menderes Dönemi’nin en önemli siyasi gelişmelerinden biri daha sonra Yassıada mahkemelerinde de Menderes’in önüne getirilecek olan 6-7 Eylül Olaylarıdır. Londra’da Kıbrıs müzakerelerinin ikinci turunun beslediği gerginlikle 6 Eylül 1955’te Atatürk’ün Selanik’te doğduğu evin bombalandığına dair haberler üzerine galeyana gelen bir grup, İstanbul’daki Rumların çoğunlukta yaşadığı Taksim ve Balat’taki ev ve iş yerlerini yağmalamıştı. Gayrimüslimlerin mezarlık ve ibadethanelerini tahrip edenler 73 kilise, 8 ayazma, 2 manastır, 1 sinagog, 26 okul, 110 otel ve lokanta, 21 fabrika, 4.340 dükkan ve 3.600 meskene saldırdılar. Resmi rakamlara göre olaylar sırasında biri papaz olmak üzere on bir kişi hayatını kaybedip otuz kişi de yaralandı; altmış kadın da kendilerine tecavüz edildiği iddiasıyla şikayette bulundu. Bu esnada Sapanca’da bulunan Menderes, saldırıların kontrolden çıkmasıyla İstanbul’a çağrılması üzerine şehirde sıkıyönetim ilan etti. Olaylarla ilgili tutuklanan kişi sayısı kısa sürede 5.104’e yükseldi. Dönemin Menderes iktidarı, yağma nedeniyle zarara uğradıklarını tescil ettirebilenlere altmış milyon TL tazminat ödemeyi kabul etti.

1957 yılında yapılan genel seçimlerde DP hem oy oranında hem de milletvekili sayısında düşüş yaşadı. Öyle ki bu seçimler sonucunda DP oyların %47,87’siyle TBMM’deki toplam 610 sandalyeden 424’ünü alabildi. CHP oyların %41,09’siyle 178 milletvekili çıkarırken CMP %7,13 ve Hürriyet Partisi %3,83’lük oy oranlarıyla dörder milletvekili çıkardı. Bağımsızlar ise %1,48 oy oranıyla 3 milletvekili aldı. Seçimler DP iktidarının elini zayıflatırken başta ana muhalefet partisi CHP olmak üzere muhalefetin elini güçlendirdi. Hatta 1950 seçimlerinden bu yana ilk kez muhalefetin toplam oy oranı iktidar partisinden daha fazla idi. Bu yüzden, muhalif çevreler Menderes hükûmeti için "azınlık iktidarı" ifadesini kullanmaya başladılar.

Menderes Döneminde, 1955’te başlayan ve giderek kronikleşen ekonomik sıkıntılar 1958’de dış ticaret açığı nedeniyle ödemeler dengesinin daha önce hiç olmadığı kadar bozulmasını beraberinde getirdi. Aynı yıl yapılan devalüasyon Türkiye’yi kısır bir ekonomik krize sürüklemiştir. Cumhuriyet tarihinin en büyük devalüasyonu ile dış ödemeler dengesi kısmen sağlansa da bu sefer de gelen zamlar hayat pahalılığını, işsizliği ve iflasları tetiklemiştir. Ekonomide önü alınamayan kötü gidiş eşliğinde siyasi tansiyon da DP ve CHP’nin birbirini suçlayan karşılıklı bildirileri eşliğinde yükselirken, Menderes 12 Ekim 1958’deki konuşmasında muhalefetin yarattığı kin ve husumet cephesi karşısında kurulması gerektiğini söylediği Vatan Cephesine katılanların isimleri her gece radyolardan okunmaya başlanmıştır. Buna karşı olarak İstanbul’daki bazı vatandaşların da Ajans Haberlerini Dinlemeyenler Derneğini kurmaları, siyasi kamplaşmanın önü alınamaz şekilde derinleştirmiştir.

Menderes hükümeti 18 Nisan 1960’ta muhalefetin ve basının yıkıcı ve gayrimeşru faaliyetlerini incelemek üzere yargılama yetkisiyle donanımlı, uygun bulmadığı yayın ve toplantıları yasaklama hakkına sahip ve kararları temyize götürülemeyecek Tahkikat Komisyonu'nu kurdu. 15 DP milletvekilinden oluşan Komisyon, kendisinden beklenildiği üzere CHP hakkında soruşturma açmakla kalmayıp TBMM ile ilgili bütün yayın faaliyetini yasaklayınca ipler iyice gerilmiştir. CHP’li milletvekillerinin konuşmaları basına yansımadığından DP yönetimi, bu konuşmaların elden ele dolaştırılmasına İhtilal Beyannameleri adını taktı.

21 Mayıs 1960 tarihinde Menderes radyoda yaptığı konuşmalarda halktan, bir süredir devam eden provokatif eylemlere kulak asmamalarını istemiş; 27 Mayıs 1960’ta ise olaylar son noktaya gelmiştir. Demokratik rejimin temeli olan iktidar ve muhalefet arasındaki tansiyon kontrolden çıkıp bu gruplar arasındaki sokak çatışmaları da artınca sabaha doğru gece üç sularında 37 kurmay albay ve daha alt rütbeli subaydan oluşan Millî Birlik Komitesi (MBK) isimli cunta ülke yönetimine el koymuştur. Tüm Türkiye ve dünya bu askerî darbeyi Kurmay Albay Alpaslan Türkeş’in sesinden Ankara Radyosundan okunan bildiriyle dinlemiştir.

Mustafa Kemal’in Aydın gezisinde CHP İl Başkanı olarak keşfettiği Menderes, ilk kez 1931 genel seçimlerinde TBMM’ye CHP Aydın milletvekili olarak girdi.

Türkiye de savaşın sonucu belli olmasına rağmen Almanya’ya savaş ilan ederek kurulan bu yeni dünya sisteminde yerini almak üzere 24 Ekim 1945’te Birleşmiş Milletlere (BM) elli ülkeyle birlikte kurucu üye oldu.