TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ

1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) saflarında siyasi hayatına başlayan Adnan Menderes SCF’nin kendini feshetmesinin ardından Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) saflarına katılmıştır. Mustafa Kemal Atatürk'ün Aydın gezisinde CHP İl Başkanı olarak keşfettiği Menderes, onun isteği üzerine ilk kez 1931 genel seçimlerinde TBMM’ye CHP Aydın milletvekili olarak girmiştir. Doğru yanıt A seçeneğinde verilmiştir.

II. Dünya Savaşı sırasında tarımda istihdam edilen nüfusun önemli bir bölümünün
silah altında tutulması, ziraat üretimini düşürdükçe büyük toprak sahiplerinin fiyatları
kontrolünü kolaylaştırdı. Bu dönemde nüfus artışına paralel talep artışı karşısında arzdaki daralma enflasyon, karaborsa ve hayat pahalılığına dönüştü. Ekmeğin dahi karneye bağlanmasıyla sembolize edilen savaş yılları, CHP kadrolarının halk nezdindeki
itibarını da iyice zedeledi. Yine CHP iktidarının olağanüstü servet vergisi olarak 11 Kasım 1942 çıkardığı kanunla koyduğu Varlık Vergisi keyfi uygulamalarıyla kent burjuvazisini CHP iktidarıyla karşı karşıya getirdi. Diğer bir önlem ise büyük toprak sahiplerinin tarıma elverişli alanlarda beş bin dönümden, elverişsiz alanlarda ise iki bin
dönümden fazla arazilerini kamulaştırılıp topraksız köylüyü çiftçiye dönüştürmeyi hedefleyen Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu idi. Bu Kanun da ülke arazilerin zaten %70’ten fazlasının devlete ait olduğunu bilen büyük toprak sahiplerinin yoğun muhalefetiyle karşılaştı. Tüm bu gelişmeler CHP'ye karşı hoşnutsuzluğu artırırken muhalefetin ortaya çıkmasına ve örgütlenmesine zemin hazırladı. Sovyetler Birliği de gerçekten Türkiye'ye karşı düşmanca bir tutum takınmış bu tutum CHP iktidarının Batı Blokuna yönelmesine zemin hazırlamıştı. Ancak oluşmaya başlayan muhalefet bu kayıştan rahatsız değildi. Aksine çok partili demokrasiye geçiş destekleniyordu. Bu nedenle doğru yanıt D seçeneğinde verilmiştir.

CHP, 1946 seçimlerinde açık oy-gizli tasnif ve adli denetimden yoksun bir sistem uyguladı. Kuruluşunun üzerinden yedi ay geçmesine, ülkenin her tarafında örgütlenememesine ve en önemlisi açık oy-gizli tasnif ile sembolleşen muhtemel seçim usulsüzlük ve yolsuzlukları nedeniyle DP, genel seçimlere katılıp katılmama konusunda kısa bir tereddüdün ardından katılma kararı aldı. CHP’nin, DP’nin genel seçimlere katılma kararı sonrasında basın üzerindeki baskısını arttırması ise beklenin aksine seçim sonuçlarına CHP’nin aleyhine yansıdı. Dahası, zaten kötü durumdaki dış ödeme dengesinin giderek bozulmasıyla 7 Eylül 1946’daki devalüasyon da DP’nin daha fazla toplumsal iltifata mazhar olmasını sağladı. Bu gelişmeler ışığında toplumsal muhalefeti saflarına çekmeyi başaran DP, bütün sorunlara rağmen CHP karşısında takdire şayan bir başarı elde etti. DP'nin Cumhurbaşkanı adayı ise Celal Bayar olacaktı. Fevzi Çakmak ismi Atatürk'ün ölümünün ardından gündeme gelmişti. Doğru yanıt B seçeneğinde verilmiştir.

DP ile CHP arasındaki ilişkilerde artan tansiyon karşısında harekete geçen Cumhurbaşkanı İnönü, her iki partiyle de yaptığı görüşmeler sonrasında yayımladığı 12 Temmuz Beyannamesi ile siyasi partilerin, demokrasinin vazgeçilmez unsurları olarak altını çizdi ve DP’ye baskı yapılmayacağına yönelik güvence verdi.  Bu ılımlı açıklama CHP'de Recep Peker'in başbakanlıktan istifasına neden olurken DP'de CHP’ye karşı sert muhalefet izlenmesini isteyen ve Aşırılar olarak adlandırılan Hikmet Bayur, Osman Bölükbaşı, Kenan Öner, Osman Nuri Köni, Mustafa Kentli, Enis Akaygen ve Sadık Aldoğan'ın da tepkilerine neden oldu. Bu isimler parti yöneticilerinin CHP’ye karşı muvazaalı (danışıklı davrandıkları) suçlamalarına kadar vardı. Nitekim DP’deki bir grup partiden ayrılarak 19 Temmuz 1948’de fahri başkanlığını Mareşal Fevzi Çakmak’ın ve Genel Başkanlığını Hikmet Bayur’un üstlendiği Millet Partisini (MP) kurdu. İnönü'nün çizdiği yeni ılımlı süreci perçinleyen ise Peker'in yerine Hasan Hüsnü Saka'nın başbakan olması oldu. Saka DP'li değil CHP'li idi. Doğru yanıt E seçeneğinde verilmiştir.

CHP, DP’nin giderek kazandığı toplumsal teveccühün farkındaydı. DP, MP’nin kurulmasıyla kan kaybı yaşarken CHP de muhafazakâr halkın taleplerini dikkate almaya başladı. Öncelikle medrese mezunu bir tarihçi olan Mehmet Şemseddin Günaltay’ı 16 Ocak 1949’da Başbakanlığa getirdi. Öte yandan, İstanbul’da bir İmam Hatip Kursu ile Ankara Üniversitesine bağlı bir İlahiyat Fakültesi açtı. İlkokul müfredatına ise din dersi koydu. Seçimler yaklaştıkça CHP bir yandan TL’nin değerini koruyacağını, diğer yandan da yabancı sermaye girişini kolaylaştıracağını, özel girişimi desteklerken devletçiliği sınırlandıracağını, vergi reformu yapacağını, partinin sembolü altı okun Anayasa’dan
çıkarılacağını ve çift parlamentolu bir yapıya geçileceğini vaadetti. Ancak DP’nin kuruluşuna olanak veren Toprak Reformu Kanunu'nu  aynen değil, büyük toprak sahiplerini memnun edecek şekilde değiştirerek Meclise taşıdı ve muhalefetin de oyları ile yasalaştırıldı.Bu nedenle doğru yanıt E seçeneğinde verilmiştir.

II. Dünya Savaşı süresince CHP iktidarının biriktirdiği Merkez Bankası altın ve döviz rezervleri Menderes’in kalkınma hamlesini kolaylaştırmıştı. Ayrıca gerçekleşen NATO üyeliği de uluslararası kredi bulmakta uluslararası koşulları ülkenin lehine çevirmekteydi. Gerek hava şartlarının uygunluğu gerekse Kore Savaşı’nın küresel tahıl piyasalarını yukarı ivmelendirmesiyle gerekse de Marshall Planı çerçevesinde gelen dış yardımlar eşliğindeki ekonomik rahatlamayla Menderes toplumsal desteğini arttırdı.  7 Mart 1954 çıkarılan Petrol Kanunu ülkede yabancıların petrol aramalarına olanak tanısa da yoğun bir döviz girişi olmadı. Bahsedilen dönemde ekonomiye de olumlu yansımadı. Doğru yanıt A seçeneğinde verilmiştir.

DP gerek 1946 gerekse 1950 ve 1954 seçimlerinde demokratik bir duruş göstermiş, devr-i sabık yaratmayacağını, demokrasinin tüm kural ve kurumlarıyla işletileceğini yükümlenmiştir. Ancak 1950'de iktidara gelmesinin ardından devr-i sabık yaratmayacağı sözünü unuttu.  11 Ağustos 1951’de Resmî Gazete’de yayımlanan 5830 sayılı Yasa ile CHP ile organik ilişki bulunan Halkevleri ve Halkodaları kapatıldı ve malları hazineye devredildi. 15 Aralık 1953’te de tüm mal varlığının “haksız iktisap” olduğu gerekçesiyle sadece parti binası ve Maliye Bakanlığının uygun gördükleri haricinde CHP’nin tüm mallarının hazineye devredilmesinin sağlanması, iktidar-muhalefet ilişkilerini oldukça germişti. Bunu 28 Ocak 1954’de Köy Enstitülerinin Öğretmen Okullarına dönüştürülmesi takip etti.  Bu tarihten sonra daha da sertleşti. CHP ile ipleri gererken gazetecilere hapis ve para cezası şeklindeki muhalif basın üzerinde baskılarını da arttırdı. Daha ilginç gelişmeler ise iki önemli muhalefet liderinin seçim bölgeleriyle oynanarak onların ve onlara destek verenlerin de cezalandırılması oldu. 1950 ve 1954 seçimlerinde Osman Bölükbaşı’nı TBMM’ye gönderen Kırşehir, 20 Temmuz 1954’te ilçe yapılarak Nevşehir’e bağlanırken CHP Lideri İnönü’nün seçim bölgesi Malatya’dan koparılan ilçelerle Adıyaman’ın vilayet yapılması da bir cezalandırma işlemi oldu. 1957 seçimlerinden sonra toplumsal tabanı giderek yitirmeye başlayan DP demokrasiden de iyice uzaklaşacak adımlar attı. Bu adımların son noktası Tahkikat Komisyonu oldu.  18 Nisan 1960’ta muhalefetin ve basının yıkıcı ve gayrimeşru faaliyetlerini incelemek üzere yargılama yetkisiyle donanımlı, uygun bulmadığı yayın ve toplantıları yasaklama hakkına sahip ve kararları temyize götürülemeyecek Tahkikat Komisyonunu kurulmuştu. 15 DP milletvekilinden oluşan Komisyon, kendisinden beklenildiği üzere CHP hakkında soruşturma açmakla kalmayıp TBMM ile ilgili bütün yayın faaliyetini yasaklamıştı. Bu nitelikleri ile de askeri darbeye zemin hazırlamıştı. Bu nedenle doğru yanıt E seçeneğinde verilmiştir.

DP'nin kurduğu ve demokrasi ile hiç bir zaman açıklanamayacak olan Tahkikat Komisyonu, bir anlamda yanan ateşe benzin taşıdı ve üniversite öğrencilerinin caddelere çıkmasına, muhalefetin parlamentodan sokağa taşmasına neden oldu. DP muhalefete şiddetle yanıt verdi. 28 Nisan 1960’ta İstanbul Üniversitesindeki olaylarda kırk öğrencinin yaralanması ve bir öğrencinin de polis kurşunuyla ölmesi sonucunda olaylar 29 Nisan’da Ankara’ya sıçradı. Bu olaylı gösteriler sonrasında üniversiteler kapatıldı ve bu şehirlerde sıkıyönetim ilan edildi. DP’li gençler Menderes’e destek olmak için 5 Mayıs 1960’ta Ankara Kızılay Meydanı’nda bir destek gösterisi planladılarsa da 555K parolasıyla örgütlenen muhalif gençler meydanı önceden doldurduğu için arabasından indiğinde tartaklanan Menderes olay yerinden güçlükle uzaklaştırılabildi. Menderes, 28-29 Nisan Ankara ve İstanbul’daki öğrenci olayları ve 5 Mayıs 1960’daki 555K Olayı’ndan sonra gençleri kışkırttığını düşündüğü üniversite hocalarını Kara Cübbeliler olarak suçladı. 555 K Olay ise 1960’da 5. ayın (Mayıs) 5. günü (Cuma) saat 5’te Ankara Kızılay Meydanı’nda, DP’nin gerçekleştirmek istediği gösteride kullanılacak alanın Menderes aleyhtarı öğrenciler tarafından doldurulması ve bu muhalif öğrencilerin yaptığı protesto eylemi idi. Doğru yanıt C seçeneğinde verilmiştir.

Dörtlü Takrir; 7 Haziran 1945’te dönemin Cumhuriyet Halk Partisi milletvekilleri Bayar, Menderes, Koraltan ve Köprülü’nün partinin Meclis Grubunda açıktan görüşülmek üzere verdikleri yürütmenin Cumhuriyet Halk Partisi’nin tüzel kişiliğinden soyutlanmasını, çok partili hayata geçilmesini, tek dereceli seçim sistemiyle serbest seçimlerin yapılmasını ve üniversite özerkliğini dillendiren önergedir.

Siyasette liberalleşme, bürokrasinin tırpanlanması ve özel girişimciliğin teşviki Demokrat Parti’nin savunduğu görüşlerdir.

1946 seçimleri açık oy-gizli tasnif uygulanmıştır. Ancak bu seçimde ilk kez tek dereceli seçim sistemine geçilmiştir. Serbest Cumhuriyet Fırkası bir dönem Adnan Menderes’in de içinde bulunduğu bir partidir. Ancak 1946 seçimlerinde yer almamıştır. Seçimler bir yıl öne çekilmiştir ve seçimin galibi Cumhuriyet Halk Partisi’dir.

Şemsettin Günaltay 1946-1950 yılları arasında Başbakanlık yapmış isimlerden biridir.

Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti ile birlikte seçimlere Millet Partisi, Milli Kalkınma Partisi, Türk Sosyalist Demokrat Partisi ve Çiftçi Partisi katılmıştır. Diğer şıklarda yer alan partiler ise 1960’lı yıllarda Türk siyasi hayatında yer almışlardır.

Londra’da Kıbrıs müzakerelerinin ikinci turunun beslediği gerginlikle 6 Eylül 1955’te Atatürk’ün Selanik’te doğduğu evin bombalandığına dair haberler üzerine galeyana gelen bir grup, İstanbul’daki Rumların çoğunlukta yaşadığı Taksim ve Balat’taki ev ve iş yerlerini yağmalamıştı. Gayrimüslimlerin mezarlık ve ibadethanelerini tahrip edenler 73 kilise, 8 ayazma, 2 manastır, 1 sinagog, 26 okul, 110 otel ve lokanta, 21 fabrika, 4.340 dükkân ve 3.600 meskene saldırmışlardır.

1954 seçimleri sonrasında ilçe yapılan Kırşehir 1957 seçimleri öncesinde yeniden il yapılmıştı.

6-7 Eylül olayları sonrasında Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu, Fethi Çelikbaş, Feridun Ergin ve Mükerrem Sarol gibi önde gelen milletvekilleri partilerinin muhalefete karşı izlediği tutuma karşı eleştirilerinin dozunu arttırmışlardır. 19 milletvekili haysiyet divanına sevk edilmiştir. 9’u ihraç edilirken diğer 10 vekil ise istifa etmiştir. 19’lar olarak bilinen bu milletvekilleri yaptıkları çeşitli strateji toplantıları sonucunda 20 Aralık 1955’te Ekrem Hayri Üstündağ Genel Başkanlığında Hürriyet Partisini kurulmuştur.

Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi ve Karadeniz Teknik Üniversitesi Menderes hükümetleri döneminde kurulmuştur.

İsmet İnönü’nün 1960 yılında çıktığı yurt gezisi sırasında yaşanan olaylar nedeniyle (bazı illerde miting yapmasına izin verilirken bazılarında verilmemişti) Ulaştırma, İçişleri ve Adalet bakanları seçim öncesi yerlerini bürokratlara bırakma kararı alınmıştır.

Mustafa Kemal’in Aydın gezisinde CHP İl Başkanı olarak keşfettiği Menderes, ilk kez 1931 genel seçimlerinde TBMM’ye CHP Aydın milletvekili olarak girdi.

İstiklal Madalyası sahibi Menderes siyasete 1930’da Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) saflarında atıldı.