TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ

Lozan Barış Antlaşması

1923 İlkbahar’ıyla yaz başında yapılan seçimlerin ardından 11 Ağustos 1923’te ilk toplan- tısını yapan İkinci Meclis Lozan Antlaşması’nı onayladı. Bu Antlaşmayla kapitülasyonlar kaldırıldı, Türkiye’ye kabotaj hakkı tanındı. Antlaşmaya göre, Müslüman olmayan azınlıklar Müslümanlar kadar özgür ve yasalar önünde onlarla eşit olacak ve kendi ana dillerini istedikleri gibi kullanabileceklerdi. Antlaşmanın azınlıklarla ilgili maddeleri temel yasa sayılacak ve Antlaşma metni hükümlerine aykırı kural konamayacak ve işlem yapılamaya- caktı. Bu haklar Milletler Cemiyeti tarafından da güvence altına alınacaktı.

Türkiye, Yunanistan’dan talep ettiği tazminattan vazgeçerken Mudanya Ateşkes görüş- meleri sırasında geleceği konusunda mutabakata varılamayan Karaağaç bölgesi Yunanlılar tarafından tazminat olarak Türkiye’ye verildi. Yine de iki temel konuda kesin bir anlaşmaya varılamadı. Bunlar Musul ve Osmanlı borçlarının ödenmesi sorunlarıydı. Konferans, bu iki temel sorunun çözümünün daha ileri bir tarihe bırakılması kararlaştırılarak 24 Temmuz 1923’te sona erdi.

Lozan Antlaşması’nın konumuz açısından önemli olan diğer bir yönü de savaşın sona ermesi, dış tehdidin ortadan kalkması ve sınırların güvence altına alınmasıyla artık ülke içindeki siyasi atmosferin de değişecek olmasıydı.

Birinci Meclis 16 Nisan 1923’te son toplantısını yaparak tarihe karışırken cumhuriyeti resmen ilan etme görevini ilk kez 11 Ağustos 1923’te bir araya gelen İkinci Meclis üstlendi.

Meclis toplandıktan sonra Mustafa Kemal Paşa Meclis Başkanlığına, Ali Fuat (Cebesoy) Paşa da ikinci başkanlığa seçildiler. Aynı gün, Lozan Barış Antlaşması görüşmeleri sırasında Hariciye Vekili İsmet (İnönü) Paşa ile anlaşmazlığa düşmüş olan Vekiller Heyeti Reisi Rauf (Orbay) Bey bu görevinden istifa etti ve bu göreve Ali Fethi (Okyar) Bey getirildi. Ardından 23 Ağustos’ta Lozan Barış Antlaşması Meclis tarafından onaylandı. 6 Ekim’de ordu İstanbul’a girdi. 13 Ekim’de Ankara başkent ilan edildi.

28 Ekim akşamı Mustafa Kemal Paşa yakın çalışma arkadaşlarını Çankaya’da akşam yemeğine davet etti ve yemek sırasında beklenen açıklamayı yaptı: “Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz!” Yemek sonrasında Mustafa Kemal ve İsmet Paşalar cumhuriyetin ilanını sağlayacak anayasa değişikliği önerisi üzerinde çalıştılar ve Anayasa’nın birinci maddesine “Türkiye devletinin şekl-i hükümeti cumhuriyettir” maddesinin eklenmesi konusunda görüş birliğine vardılar. Anayasa’nın 1. maddesinde yapılan değişiklikle bu sağlandı. İkinci maddede yapılan değişiklikteyse Türkiye Devleti’nin dininin İslam, resmî dilinin Türkçe olduğu belirtildi.

Erken Cumhuriyet Dönemi’ndeki önemli gelişmelerden biri de yeni anayasanın 20 Nisan 1924’te Mecliste kabul edilmesidir. Hazırlanış sürecinde yararlanılan kaynaklar arasında 1875 Fransız Anayasası ile 1921 Polonya Anayasası’nın da bulunduğu 1924 Anayasası, egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğunu belirtmiş (3. madde) ve egemenliği millet adına kullanma hakkını milletin tek ve gerçek temsilcisi olan TBMM’ye vermiştir (4. mad- de). Yine, yasama organının üstünlüğüne dayanan bir sistem kurmuş ve kuvvetler birliği ilkesinden hareket ederek yasamanın yanı sıra yürütme gücünü de TBMM’ye vermiştir (5. madde). TBMM’nin sahip olduğu yürütme yetkisinin kullanımını cumhurbaşkanı ve bakanlar kuruluna bırakan 1924 Anayasası’nın öngördüğü sistem, güçler birliği ile güçler ayrılığı arasında bir karma sistem olarak nitelendirilebilir.

Bu gelişmeler, bir dönemin kapanışını ve yeni bir dönemin başlangıcını ifade ediyordu. Birinci Meclis ile beraber 1921 Anayasası da geride kalmıştı. 1924 Anayasası artık bütün illerin özerk olduğundan söz etmiyordu. Haklar Anayasa’nın sonuna konmuştu ve o da “Türklerin kamu hakları” başlığını taşıyordu. Bu başlık altında, 68 ile 88. maddeleri ara- sında kişi dokunulmazlığı, can ve ırz dokunulmazlığı, mal dokunulmazlığı, kanun önünde eşitlik, keyfi yakalama ve tutuklama yasağı, işkence, angarya ve eziyet yasağı, konut dokunulmazlığı, yazışmaların dokunulmazlığı ile kişi, vicdan, din, basın, düşünce, söz, yayın, seyahat, sözleşme, çalışma, mülk edinme, toplanma, dernek kurma, şirket kurma, eğitim, mahkemelerde hak arama özgürlükleri sayılmıştır.

İzmir Suikastı ve Muhalefetin Sonu

1926 yılının Haziran ayı ortalarında Türkiye müthiş bir haberle çalkalandı. Cumhurbaş- kanı Mustafa Kemal Paşa’ya, İzmir’de suikast düzenlemeyi planlayan bir çete ortaya çı- kartılmış ve çete üyelerinden birinin yaptığı ihbar sonucunda sorumlular tutuklanmıştı. Suikastı planlayan çete, eski Lazistan Mebusu Ziya Hurşit’in yönlendirdiği Çopur Hilmi, Laz İsmail, Gürcü Yusuf, Sarı Efe Edip ve Giritli Şevki adlı bir grup kiralık katilden olu- şuyordu. 16 Haziran’da İzmir’e gelen Mustafa Kemal, halkın coşkun sevgi gösteriyle karşı- landı ve halka hitap ederek şu ünlü sözlerini söyledi: “Benim naçiz vücudum bir gün elbet toprak olacaktır. Fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır ve Türk milleti emniyet ve saadetini zâmin prensiplerle medeniyet yolunda tereddütsüz yürüyecektir”.

Toplumsal yapının laikleştirilmesi ve İslami simgelerin Batılı simgelerle değiştirilmesi sürecinde ise birbirini izleyen birçok adım atıldı. İlk önemli adım, başta fes olmak üzere her türlü başlığın yasaklanması ve memurların şapka giymelerinin zorunlu hâle getirilmesidir. Buna yönelik olarak Mustafa Kemal, 30 Ağustos 1925’te Kastamonu’ya yaptığı ziyaret sırasında şapka giyerek halka şapka giymeyi öğütledi. Büyük kentlerde devlet memurları ve aydınlar arasında şapkanın yaygınlaştığı üç aylık bir hazırlık döneminden sonra 25 Kasım 1925’te çıkan bir yasayla memurlara şapka giyme zorunluluğu getirildi ve diğer bütün başlıklar yasaklandı.

SONUÇ: BİR DÖNEMİN SONU VE DP İKTİDARI

1948’de CHP’nin yönetimine Şemsettin Günaltay’ın gelmesiyle beraber, tek parti yönetiminde yumuşama göstergeleri başlamıştı. Seçimlerden önceki atmosfer, CHP’nin yoğun bir muhalefet karşısında eski tutumunu izleyemeyeceğini göstermişti. Sonuçta 14 Mayıs 1950’de yapılan seçimlerde DP açık bir farkla galibiyet elde etti. Bu sonuç, çok partili siyasi hayata dönüşü ve demokrasi tarihinde bir dönüm noktasını ifade ediyordu. Çok partili hayata dönüş, tek başına otomatik olarak demokrasinin bütün kurum ve kurallarıyla gerçekleşmesini sağlamadı ama o yolda önemli bir aşamayı ifade etti.

Halifeliğin Kaldırılması ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu

1 Kasım 1922’de TBMM kararıyla Osmanlı padişahlarının öteden beri ellerinde bulundurdukları saltanat ve halifelik makamları birbirinden ayrılmış ve saltanat kaldırılmıştı. Bu kararın ardından Meclis, 18 Kasım 1922’de, Şehzade Abdülmecid Efendi’yi halife seç- mişti. Abdülmecid Efendi’nin siyasi yetkilere sahip olmadan elinde bulundurduğu halifeliği 16 ay kadar sürdü.

2 Mart 1924’te toplanan Halk Fırkası Meclis Grubu sorunu bu kez kendi içinde tartıştı. Halifelik kurumun kaldırılması önerisi parti grubu içinde bazı tartışmalara yol açtı. Radikal fikirliler cumhuriyet rejimi içinde halifeliğin yeri olmadığını savunurlarken bazı milletvekilleri bu kurumun Türkiye için gerekli olduğunu ve böyle bir karar alınması hâlinde bunun İslam dünyasını üzüp İngiltere’yi sevindireceğini belirttiler. Sonuçta parti grubu halifeliğin kaldırılmasını karara bağladı.

Bir gün sonra 3 Mart’ta, konu Meclis gündemine getirildi. Meclis tartışmaları sırasın- da halifeliğin kaldırılmasına karşı çıkanların sözcülüğünü bu kez Gümüşhane milletvekili Zeki (Kadirbeyoğlu) Bey yaptı. Zeki Bey, konuyla ilgili olarak yaptığı uzun konuşması sırasında, kendisinin ılımlı, liberal ve aynı zamanda müthiş bir İslam Birliği taraftarı olduğunu belirttikten sonra, “memleketimin iç ve dış siyaseti bakımından halifeliğin kaldırılmasını kabul edemem. Halifeliğin kaldırılmasını kabul ederek bugünkü durum içinde bu müthiş kuvveti düşmanların ve diğer hükümetlerin kucağına atmayalım” dedi. Bu arada, Halk Fırkası Kastamonu milletvekili Halit (Akmansü) Bey de bağlayıcı grup kararına kar- şın, halifeliğin kaldırılmamasını ve bu unvanın millet meclisinin manevi şahsiyetine verilmesini istedi. Görüşmeler sırasında halifeliğin kaldırılması önerisine karşı çıkan başka milletvekili olmadı.

Hükûmetin konuyla ilgili görüşünü açıklayan Başbakan İsmet Paşa, halifeliğin, iç ve dış politika açısından Türkiye’ye hiçbir yararı olmadığını ve bu kurumun kaldırılmasıyla din hükümlerinin korunması ve tamamen yerine getirilmesinde bir eksiklik olmayacağını söyledi. İsmet Paşa, Kurtuluş Savaşı sırasında halifelik makamının Anadolu davasını destekle- mediğini, aksine bütün nüfuzunu kullanarak bu davanın aleyhine hareket ettiğini de sözlerine ekledi. Bu tartışmalardan sonra, meclis, “Hilafetin ilgasına ve Hanedan-ı Osmani’nin Türkiye Cumhuriyeti memaliki haricine çıkarılmasına dair” 431 sayılı Yasa’yı kabul etti. Halife Abdülmecid, bu yasaya dayanılarak aynı günün gecesi yurt dışına çıkartıldı. 

3 Mart görüşmeleri sırasında Meclis konuyla ilgili iki kanun daha kabul etti. Bun- lardan birincisi ile Şeriyye ve Evkaf Vekâleti kaldırılıp yerine Başbakanlığa bağlı Diya- net İşleri Reisliği ile Vakıflar Umum Müdürlüğü örgütleri kuruldu. Kabul edilen ikinci yasa ise Tevhid-i Tedrisat Kanunu idi. Bu yasayla bütün okullar Maarif Vekâleti (Eğitim Bakanlığı)’ne bağlandı. Maarif Vekâleti de kısa bir süre sonra bütün medreseleri kapattı. Önceleri Şeriye ve Evkaf Vekâletine bağlı olarak şer’i işlere bakan mahkemeler de 8 Nisan’da kaldırıldı ve bu tür davaları görme yetkisi Adliye Vekâleti (Adalet Bakanlığı)’nin nizami mahkemelerine devredildi.

Kadınlara Seçme ve Seçilme Hakkı

Cumhuriyet Dönemi’nde sivil ve siyasi haklar adına atılan en önemli adım, 5 Aralık 1934’te kadınların seçme ve seçilme hakkının tanınmasıydı. Ondan önce, 1930 yerel seçimlerinde,
ilk kez kadınların da katıldığı “tek dereceli” seçimler yapılmış
ve dönemin ünlü kadın hakları savunucuları Nezihe Muhittin ve Suat Derviş Hanımlar, Serbest Cumhuriyet Fırkasından (SCF) aday olmayı tercih etmişlerdi. Sabiha Zekeriya (Sertel) ise bağımsız aday olmayı tercih etmişti. Pek çok Avrupa ülkesinden önce gerçekleşen bu düzenleme, haklı bir gurur kaynağı olarak tarihteki yerini almıştır.

Menemen Hadisesi:

Tarih kitaplarında 24 Aralık 1930’da Derviş Mehmet ve çevresindekilerin “şeriat isteriz” diye ayaklandıkları ve olaya müdahale eden teğmen Kubilay’ı öldürdükleri olay olarak anlatılır. Olayın ardından Menemen’i aşan geniş çaplı tutuklamalara girişilmiş ve General Mustafa Muğlalı’nın başkanlığındaki mahkeme, 30’a yakın kişiyi idam edip çok sayıda kişiye hapis cezası vermiştir. Resmî tarih yazımı açısından bu olay devrimlere karşı çevrelerin “irticai bir isyanı”dır. Bu anlatıma karşı çıkanlara göre ise “inkılaplara” karşı kesimlerin sindirilmesi için kurgulanmış görünen karanlık bir olay. Gerçek hangisi olursa olsun, Serbest Cumhuriyet Fırkasının hemen ardından yaşanan Menemen Hadisesi’nin, tıpkı İzmir Suikastı sonrasında olduğu gibi ülke çapında muhalefetin bastırılmasını beraberinde getirdiği doğrudur.

Doğru cevap C şıkkıdır. Kitabınızın 27. Sayfasında “GİRİŞ: BİRİNCİ MECLİS DÖNEMİ (1920-23)” başlığı altında, Türkiye’de çok partili dönemin fiili olarak 1950 yılında başladığı bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap E şıkkıdır. Kitabınızın 27. Sayfasında “1921 Anayasası ve TBMM İçinde Siyasi Ayrışma” başlığı altında, TBMM içinde faaliyet gösteren küçük gruplar anlatılmaktadır. Sol eğilimli partiler de bu küçük gruplardan biridir.

Doğru cevap D şıkkıdır. Kitabınızın 28. Sayfasında “1921 Anayasası ve TBMM İçinde Siyasi Ayrışma” başlığında, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin (A-RMHC) Sivas’ta  kurulduğu bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap C şıkkıdır. Kitabınızın 28. sayfasında “Lozan Barış Antlaşması” başlığı altında Lozan Barış Antlaşmasından sonra Karaağaç’ın Yunanlılar tarafından tazminat olarak Türkiye’ye verildiği bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap C şıkkıdır. Kitabınızın 28. Sayfasında “TEK PARTİ DÖNEMİ’NDE SİYASİ ORTAM” başlığı altında 1946 yılında Türkiye’de resmen çok partili döneme geçildiği bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap E şıkkıdır. Kitabınızın 29. sayfasında “TEK PARTİ DÖNEMİ’NDE SİYASİ ORTAM” başlığı altında, tek parti döneminin toplumsal ilişkilerini anlatan “Ankara” romanının yazarının Yakup Kadri Karaosmanoğlu olduğu bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap D şıkkıdır. Kitabınızın 33.sayfasında “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası” alt başlığı altında 17 Kasım 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TpCF) adıyla kurulan muhalefet partisinin ilk başkanının Kazım Karabekir Paşa olduğu bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap E şıkkıdır. Kitabınızın 39. sayfasında “Kemalist Reformlar veya Atatürk İlke ve İnkılapları” alt başlığı altında,1934 yılında Soyadı Kanunu’nun yürürlüğe girdiği bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap A şıkkıdır. Kitabınızın 34. sayfasında “Şeyh Sait Ayaklanması ve Takrir-i Sükûn Kanunu” alt başlığı altında Takrir-i Sükun Kanunu’nun 1925 yılında ilan edilip 1929 yılında yürürlükten kaldırıldığı bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap C şıkkıdır. Kitabınızın 42.sayfasında “Yeni Bir Muhalefete Giden Yol: Demokrat Partinin Kuruluşu” alt başlığında 1945 yılında dörtlü takrir olarak ifade edilen siyasi notayı veren milletvekillerinin isimleri, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan olarak sıralanmaktadır.

Mustafa Kemal Paşa, başından beri meclis çoğunluğundan destek görmekle birlikte, kendisine yakın mebuslardan bir grup oluşturarak meclis çoğunluğunu örgütlü bir yapı içine sokmayı tasarlamıştı. Kendine yakın mebuslarla önce teker teker sonra gruplar hâlinde görüşerek Sivas Kongresi’nde kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin (A-RMHC) meclis grubunu oluşturma yoluna gitmişti. Bu girişimin sonucu Birinci Grup 10 Mayıs 1921’de kuruldu. Doğru yanıt A seçeneğinde verilmiştir.