TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ

Kuva-i Milliye ve düzenli ordu karşıtı birçok isyan çıkmıştır. Bunlara örnek olarak Düzce İsyanı, Çapanoğlu İsyanı, Çopur Musa İsyanı, Milli Aşireti İsyanı ve Çerkez Ethem İsyanı verilebilir

Kanun-u Esasi Türk siyasi hayatındaki ilk anayasadır. Padişah’ın egemenliğini kısıtlamış, hukukun üstünlüğünü kabul etmiş ve parlamentoyu kurumsal olarak inşa etmiştir.

II. Abdülhamit Dönemi’nin en belirgin modernleşmeci niteliği ise eğitim alanında ortaya çıkmıştır. Özellikle ilk ve ortaokulların İstanbul dışında da yaygınlaştırılması kayda değer gelişmeler yaratmıştır. Dinî ve ahlaki değerlerle yüklü müfredatla amaçlanan Pan-İslamist bir politik toplumsal bütünlük olmuştur. Dönemin son yıllarında İstanbul’da yaklaşık 2500 eğitim kurumunda 85.000 öğrenci okumaktaydı. Taşrada ise okul sayısı on bini aşmış ve öğrenci sayısı da beş yüz bini geçmişti. Eğitimin yaygınlaşma oranlarının büyüklüğü modernleşmenin en önemli göstergelerinden biri olmuştur.

İttihat ve Terakki Partisi iktidara Osmanlıcılık siyasetiyle gelmişti. Fakat II. Meşrutiyet sonrası Arnavut, Rum, Ermeni ve Arapların milliyetçi talepleriyle karşılaşmıştır. Özellikle Balkan Savaşı sonrası Partinin politikalarının ana niteliğini Türk milliyetçiliği oluşturmuştur. İttihat ve Terakki’nin iddiası bozgunları durdurmak, devleti ayağa kaldırmak ve ıslahatları yapmaktır. Anayasa değişiklikleriyle başlayan ıslahatlar Şer’iyye mahkemelerinin Adliye Nezaretine bağlanması, Şeyhülislamın kabineden çıkarılması, Aile Hukuku Kararnamesi gibi modern dünyaya uyum yasalarıyla devam etmiştir. Ekonomik alanda şehirlerin modern imarını devam ettirerek millî bankalar kurulmuştur.

Mondros Ateşkes Antlaşması’na ilk tepkiler Kars Millî İslam Şurası’ndan gelmiştir. Anlaş- ma uyarınca Kars, Ardahan ve Batum’dan çekilmek zorunda kalan Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti sona erince Şura, yerel bir hükûmet olarak kurulmuş ancak Nisan 1919’da bölgeyi işgal eden İngilizler tarafından dağıtılmıştır. Aralık 1918’de Fransızlar tarafından işgal edilen demir yolu hattına tepki olarak kurulan Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Heyeti Osmaniyesi, yine aynı yıl kurulan İzmir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Şark Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Adana bölgesinde ortaya çıkan Kilikyalılar Cemiyeti ile 1919 tarihli Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Mondros Ateşkes Antlaşması sonrasında ortaya çıkan direniş teşkilatlarındandır.

İtilaf devletlerinin bölgede kurmak istedikleri Ermeni devletinin dedikodusu Mustafa Kemal’in bölge halkından destek almasını kolaylaştırmıştır. Haziran 1919’da Kars’ın işgali sonrası zaten Erzurum’da yaklaşan işgal tehlikesine karşı bir il kongresi toplanmış ve saldırılara karşı konulması kararı alınmıştı. 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 arası Erzurum’da toplanan Kongre’de ise toplumsal fikir birliği bölgesel anlamda perçinlenmiştir. Askerî yetkilerinden azledilmiş olarak Kongre’ye, istifa eden Erzurum delegeleri yerine katılan Mustafa Kemal, Kongre’nin kararlarına damgasını vurmuştur. Bölgede bir manda idaresi reddedilmiş ve direniş kararı alınmıştır. İstanbul hükûmetinin baskı altında olduğu kabul edilerek yürütme organı olarak bir Heyet-i Temsiliyye seçilmiştir.

Anadolu’da siyasi istikrarın Büyük Millet Meclisi (BMM) çatısı altında sağlanmasında, isyanların bastırılmasının katkısı kadar önemli diğer konu da Doğu cephesindeki başarılar sonucunda Ermeni ve Gürcülerin tehditlerine son verilmesidir. Eylül-Aralık 1920 arasında süren çatışmalar sonunda Ermeniler barış istemek zorunda kalmış; yapılan Gümrü Antlaşması'yla Batum, Kars, Ağrı, Erzurum, Artvin ve Sarıkamış BMM hükûmetine bırakılmıştır. Diğer yandan Kızılordunun bölgeye hakimiyeti sonrası Mart 1921’de Batum’dan çekilmek zorunda kalınmıştır. 16 Mart 1921’de Moskova Antlaşması’yla silah ve para yardımı karşılığında Batum’un Sovyetler Birliği’ne bırakılması kabul edilmiştir. Karşılığında Sovyetler Birliği de Ermenistan ve Gürcistan sınırları hakkındaki daha önceki anlaşmaları kabul edecektir. Moskova Antlaşması, BMM hükûmetinin Misak-ı Millî’den taviz verdiği ilk antlaşmadır.

İstanbul’un işgali sonrasında Heyet-i Temsiliyye Reisi olarak Mustafa Kemal yayımladığı genelge ile hem işgali protesto etmiş hem de yeni meclisin yapılacak seçimlerden sonra Ankara’da toplanacağını belirtmiştir. Ankara’ya kaçabilen mebusların haklarının saklı olduğu da ayrıca teminat altına alınmıştır. Artık Anadolu’da BMM dışında egemen bir güç tanınmamaktadır. Yasama, yargı ve yürütme yetkileri tek elde Mecliste toplanmıştır. Hükûmet işleri meclisin içinden seçilen bir heyet tarafından yürütülecek ve meclis başkanı da hükûmetin başı sayılacaktır. Bir kurucu meclis olarak Padişah ve Halifeliğin geleceğini belirlemeyi işgal sonrasına ertelemiştir. BMM hükûmetinin ilk başarılı icraatı Anadolu’daki iç isyanlara son verip egemenliğini perçinlemesi olmuştur. 1920 sonunda artık İstanbul hükûmetinin Anadolu’da sözü geçmemektedir. Diğer önemli icraatı ise düşmanla mücadelenin düzenli ordu eliyle yürü- tülmesi için gerekli tedbirlerin alınmasıdır. Bu arada Çerkez Ethem gibi çete muharebelerinden yana olanlar ikna edilmiş veya tasfiye edilmiştir. 1921 başında cephede işler rayına girmişti. BMM kendi teşkilat yönetmeliğini elden geçirme fırsatı bularak 20 Ocak 1921’de "Teşkilat-ı Esasiye Kanunu" adı altında yeni anayasasını çıkarmıştır.

TBMM hükûmeti 1 Kasım 1922’de Saltanatı kaldırma kararını oy birliğiyle almıştır. Bu gelişme sonunda İstanbul hükûmeti istifa etmiş ve sadece Halife unvanını koruyan Padişah VI. Mehmet ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. 20 Kasım’da ise Lozan’da toplanan Barış Konferansı’na katılacak delegeleri hükûmet görevlendirmiştir. Delegelerden taviz verilmemesi istenen Ermenilere toprak verilmemesi ve kapitülasyonların tamamen kaldırılmasıdır. Diğer konular ise pazarlık edilebilecektir.

Mustafa Kemal 1922 sonunda çıktığı yurt gezilerinden beri kendi grubu olan Birinci Grubun meşruiyetini yaygınlaştırmaya çalışmış; artık grubu disipline etmenin partileşmekten geçtiğini düşünmeye ve hatta Halk Fırkası ismini telaffuz etmeye başlamıştır. Hâlen oldukça etkili olan ve kontrol altına alınamayan İstanbul basını, fırkanın adının sosyalist çağrışımlarını tartışmaktadır. Mustafa Kemal ise fırkanın "halk" adını taşımasının sınıfsal iddialar taşımadığını düşünmektedir. Zaten ona göre memlekette sınıfsal farklılıklara delalet edecek bir farklılaşma da söz konusu değildir. Nitekim Lozan Barış Antlaşması’nın 24 Temmuz 1923’te kabulünden hemen sonra Eylül 1923’te Mustafa Kemal’in grubu Halk Fırkası adını alacak ve Cumhuriyet’in kurucu partisi olacaktır. Ekim’in başında da Ankara başkent olarak ilan edilecektir.