BİRİNCİ KOALİSYONLAR DÖNEMİ (1971-1980)

Rönesans, reform ve aydınlanma gibi önemli süreçleri içeren hızlı değişim ve dönüşümleri ifade eder. Batı’ da başlayan modernleşme zamanla dünyanın diğer bölgelerine de yayılmıştır. 

 1970’li yıllar Türkiye siyaset tarihinde siyasal, sosyal ve iktisadi alanda görülen yoğun krizler nedeniyle olumsuz bir dönem olarak hatırlanır. Krizlerin derinleşmesi ve genişlemesi nedeniyle bu dönem fetret dönemi olarak da bilinir. 

İlter Turan’ın saptamasıyla Türk demokrasisinin karşılaştığı dönemsel bunalımlar, demokrasiyi destekleyen siyasal kültür ögelerinin eksikliğinden kaynaklanmamaktadır. Bunalımlara daha çok, askerî darbeler ile partilerin iktidarda bulunmayı bir varlık sebebi olarak görmeleri ve küçük partilerin politik tutumları neden olmaktadır. 

 27 Mayıs yönetimi, oluşturduğu görünür ve görünmez vesayet kurumlarıyla “vesayetçi demokrasi” dönemini başlatmıştır. Yasamayı, Anayasa Mahkemesi ve Senato yoluyla yürütmeyi de MGK ve yargı (özellikle Danıştay) yoluyla vesayet altına almış, yargıyı da kendi ideolojisi doğrultusunda yeniden-düzenlemiştir. Özetle “siyasetçilere güvenmeme” esasına dayalı, yeni bir düzen kurmuştur. 

27 Mayıs yönetimi, TSK’nin vesayetini mümkün kılacak ve DP türünden güçlü partilerin doğmasını önlemeye dönük bir siyasal düzen hedeflemiştir. Seçim Kanunu ve Siyasal Partiler Kanunu’ ndaki değişikliklerden sonra çok parçalı; bölünmeleri ve küçük partileri teşvik eden, kırılgan ve zayıf bir siyasal parti sistemi ortaya çıkmıştır. Doğal olarak bu yapı da zayıf ve kırılgan hükûmetleri doğurmuştur. Siyasal üst yapıdaki bu durum aşağıya da yansımış ve toplumda da bir parçalanma ve kırılma ortaya çıkmıştır. 1965-69 arasındaki istisnai durumu hariç tutarsak 27 Mayıs 1960 ile 12 Eylül 1980 arası dönemde istikrarlı tek parti hükûmeti kurulamamıştır.

Aslında Türkiye, Adalet Partisi ile 1965-69 arasında güçlü bir tek parti hükûmeti kurmaya muvaffak olmuştu. Ancak askerî darbe, bu defa 12 Mart olarak tezahür etmiş ve siyasal tabloyu bir defa daha darmadağın hâle getirmiştir. 12 Mart Darbesi, 1961 Anayasası’ nın şeklen vermiş olduğu bazı özgürlükleri de geri almış ve yozlaşmalara son derece müsait bir toplumsal ve siyasal zemin inşa etmiştir. İncelediğimiz dönemle ilgili olarak siyasal ve sosyal kaos ile fetret nitelemesini uygun buluyoruz. Bu kaosun kaynağı ve esas sebebi üzerine düşündüğümüzde, karşımıza büyük oranda 27 Mayıs’ın kurduğu yeni düzen çıkmaktadır. Esasen kaos ve siyasal yozlaşma 27 Mayıs döneminde başlamış 12 Mart’tan sonra ise derinleşerek devam etmiştir.

1971-73 döneminde, askerî makamların kontrolünde kısa süreli ve zayıf hükûmetler kurulmuştur. Bu dönem, siyaset üzerindeki askerî müdahalenin yoğun olduğu bir dönemdir. 1973 seçimleri ile demokrasiye yeniden dönülmüş ancak bu defa da zayıf koalisyonlar dönemi başlamıştır. 

İç ve dış gözlemcilerin uzun süredir beklediği gelişme en sonunda olmuş ve 12 Mart günü ordu, isteklerini bir “muhtıra” şeklinde açıklamıştır. Radyodaki 13.00 haber bülteninin ilk haberi bir muhtıradır. Muhtıra, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Memduh Tağmaç ile Kuvvet Komutanlarının “MGK üyesi” sıfatıyla imzalarını taşımaktadır. 

Muhtıra metni incelendiğinde iki noktanın öne çıktığı görülmektedir: (1) Terör olayları artmıştır. (2) Anayasanın öngördüğü reformlar partiler üstü bir hükûmet tarafından gerçekleştirilmelidir. Bunlar yapılmadığında da TSK doğrudan yönetimi devralacaktır. 

 İkaz ve ihtar gibi anlamlara gelmektedir. Askerî cuntanın yapılmasını istediği emirleri içeren metne muhtıra denilmektedir. 12 Mart Darbesi’ne “12 Mart Muhtırası” diyenler de bulunmaktadır. 

12 Mart darbecileri ilk tasfiyeyi ordu içinde yapmıştır. 14’ler olayına benzer şekilde, 24 saat içinde, 5 General, 1 Amiral ve 35 Albay emekli edilmiş, birtakım genç subayların da yerleri değiştirilmiş ve dağıtılmışlardır. 19 Mart’ta tarafsız bir başbakan beklenmesine rağmen, CHP’li Nihat Erim, hükûmeti kurmakla görevlendirilmiştir. Erim, bağımsız kalabilmek için İnönü’nün icazetiyle CHP’den istifa etmiştir. Bu olay üzerine, darbenin desteklenmemesini savunan Ecevit, genel sekreterlikten istifa etmiştir.

12 Mart sürecinde, 12 Mart’a verilen tepki bağlamında CHP, İnönücüler ve Ecevitçiler şeklinde ikiye bölünmüştür. 12 Mart döneminin en nazik günlerinde, CHP de nazik günler geçirmektedir. Uzun süredir il kongreleri bazında devam eden iç kavga nihayet büyük kongreye taşınmış ve 5 Mayıs 1972’de yapılan kongreyi İnönü yanlıları kaybetmiştir. “Ya ben ya o!” tarzında geçen kongreyi 507’ye karşı 709 oyla Ecevit kazanmıştır. İnönü vakit geçirmeden genel başkanlıktan istifa etmiştir. Bu istifa üzerine 14 Mayıs 1972’de toplanan “Genel Başkanlık Seçimi Özel Kurultayı”nda Ecevit, 913 delegeden 826’sının oyunu alarak Genel Başkan seçilmiştir. 

Anayasa’da yapılan değişiklikler esas itibarıyla, 1961 Anayasası’nın liberal ve özgürlükçü yönlerini budamaya ve devlet otoritesini güçlendirmeye yönelik değişikliklerdir. Bu değişiklikler ana esaslar itibarıyla şu başlıklarda toplanabilir: (1) Yürütmenin güçlendirilmesi, (2) temel hak ve özgürlüklerin kısıtlanması, (3) yargısal güvencelerin zayıflatılması ve (4) genel olarak askerî bürokrasinin, özel olarak da askerî yargının, yetkilerinin artırılmasıyla ilgili düzenlemeler. Buna ek olarak ordunun elindeki malların denetlenmesi usullerine, Sayıştay’ın bu konudaki yetkilerini sınırlayan bir “gizlilik” unsuru getirilmiştir. 

 Bu tabir 12 Mart döneminde ortaya çıkmıştır. Askerî cuntanın yönlendirmesi altında kurula, şeklen partisinden ayrılmış ve bağımsız kalmış üyeler tarafından kurulduğu için bu ad verilmiştir. 

 İlk başta Cumhurbaşkanlığı için adaylığını koyan üç kişi vardır. “En güçlü aday”, kontenjan senatörü Faruk Gürler’dir. Gürler, Genel Kurmay başkanlığından istifa etmiş, boşal(tıl)an bir senatörün yerine atanmış ve Cumhurbaşkanlığına aday gösterilmiştir. Diğer adaylar, hava kuvvetleri eski komutanı AP’li Tekin Arıburun ile DP Genel Başkanı Ferruh Bozbeyli’dir. CHP bu seçimlere, oy gücü yetersiz olduğu için DP gibi kazanamayacağı başından belli bir aday göstermek yerine, Gürler’e oy vermeyeceğini belgelemek için seçimlere katılmama kararı almıştır. Bütün formüller iflas edince nihai olarak, askeri de kızdırmayacak, tarafsız bir aday olarak Senato kontenjan grubu başkanı emekli Oramiral Fahri Korutürk üzerinde uzlaşma sağlanmıştır. Korutürk 6 Nisan 1973 günü Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 

1973 seçimlerinden birinci parti olarak çıkan CHP’nin lideri Ecevit, hükûmeti kurmakla görevlendirilmiş ancak görevi iade ederek yakında yapılacak yerel seçimleri beklemeyi yeğlemiştir. Ecevit’ten sonra görevlendirilen Demirel de yeni hükûmeti kurmayı başaramamıştır. Gündeme getirilen CHP-AP ortaklığı da gerçekleşmemiştir. Yeni hükûmet kurulamadığı için 12 Mart döneminin Talu hükûmeti göreve devam etmiştir. Bu durum partiler açısından açık bir başarısızlığı ifade etmektedir. Partiler arasında uzlaşma sağlanamadığı için yıl sonuna gelindiği hâlde Meclis Başkanı bile seçilememiştir. 

9 Aralık 1973 tarihinde yapılan yerel seçimler de CHP’nin üstünlüğüyle sonuçlanmış ve  hükûmeti kurma görevi yeniden kendisine verilen Ecevit, bu kez MSP ile görüşmeleri daha sıkı tutmuştur. Uzun görüşmeler ve sıkı pazarlıklar sonucunda CHP-MSP koalisyon hükûmeti kurulabilmiştir. 

CHP-MSP hükûmetinin en önemli icraatı kuşkusuz “Kıbrıs Barış Harekâtı”dır. Yunanistan’da bir darbe olmuş ve ülke askerî yönetimin altına girmişti. Bu darbenin uzantıları bir süre sonra Kıbrıs’a kadar uzayacak ve sonuçta Türkiye’nin Kıbrıs müdahalesi gerçekleşecektir. Türk ordusu 24 Temmuz 1974’teki ilk hamlesinde önemli kazanımlar elde etmiştir. 

14 Ağustos’ta başlayan İkinci Harekât, 16 Ağustos 1974 günü sona ermiştir. İki gün içinde TSK, Magosa-Lefkoşe-Lefke-Kokkina çizgisine ulaşarak Ada’nın %38’ini ele geçirmiştir. Ancak İkinci Harekât’tan sonra dünya kamuoyu Türkiye’nin aleyhine dönmüştür. Birinci Harekât’ın bir hukuki ve insani müdahale mahiyetinde görülmesine karşılık, İkinci Harekât bir toprak kazanımı ve bir “işgal” olarak kabul edilmiştir. 

Demirel, I. Milliyetçi Cephe hükûmetini, büyük pazarlıklar ve ince hesaplarla, DP’den ayrılan Bilgiç liderliğindeki 9 milletvekilinin de destek vermesiyle kurmaya muvaffak olmuştur. Bir yamalı bohça niteliğindeki hükûmet, AP (16 bakanlık), MSP (8 bakanlık), CGP (4 bakanlık) ve MHP (2 bakanlık)’den oluşmuştur.

 Bu dönemde gerçekleşen iki olay ülkede yaygın bir tedirginliğe ve endişeye neden olmuştur. Birinci olay, MHP’li gençliğin 19 Mayıs 1976’daki resmî törenlerde Cumhurbaşkanı ve Başbakanın önünde, Başbuğ olarak adlandırdıkları Türkeş’e yaptığı “tazim gösterisi” idi. İkincisi ise 1 Mayıs 1977’de Taksim’de bütün sol grupların katılımıyla yapılan mitingde 40 kişinin ölümüne neden olan olaylardı. Bu olaylar, meydana bakan binaların çatılarında mevzilenmiş birtakım kişilerin açtığı ateş sonucu ortaya çıkmıştı. Daha sonra ortaya çıkan yeni bilgilerin ışığı altında bakıldığında olayları başlatan kıvılcımın arkasında derin organizasyonların olduğu anlaşılmaktadır. Kanlı 1 Mayıs Olayları, 12 Eylül Darbesi ile sonuçlanacak kanlı provokasyonlar zincirinin ilk halkası olmuştur. 

Çok parçalı ve bölünmüş parti sistemi, 27 Mayıs’ın getirdiği yeni düzenin bir sonucudur. Aşırı sol örgütlerin doğuşu ve gelişimi ile MHP’nin doğuşu ve gelişimi de 27 Mayıs’ın dolaylı bir sonucudur. Özetle gerek siyaset alanının parçalanması ve istikrarsızlaşması, gerekse sokağın bölünmesi ve sağ-sol çatışmasının ortaya çıkması, son tahlilde 27 Mayıs Darbesi’nin bir sonucu olarak kabul edilmelidir. 

 1977 Seçim sonuçlarının alınmasından sonra hükûmeti kurmakla görevlendirilen Ecevit, tek başına hükûmet olmaya yetecek kadar sayıya sahip olmamasına rağmen, bağımsızlardan gelebilecek desteğe de güvenerek yeni hükûmeti (II. Ecevit hükûmeti) kurmuştur. Bu, Türkiye tarihinde görülen ilk azınlık hükûmetiydi. Oylama sonucunda, beklentiler doğrultusunda, azınlık hükûmeti güvenoyu alamayarak düşmüştür. Fakat yeni hükûmet kuruluncaya kadar da bir ay görevine devam etmiştir. 

Mimarı Turgut Özal olan 24 Ocak Kararları, aslında ekonomik temelli kararlar olmakla birlikte sonuçları itibarıyla siyasal ve sosyal alanı da etkileyen son derece önemli bir dönüm noktasını işaret eder. 24 Ocak 1980 tarihinde alınan bir dizi ekonomik kararı ifade eder. Bu kararlar ile ülke ekonomisi, liberal serbest piyasa ekonomisine geçmiştir. 

Askerler, 1979 yılı sonunda bir uyarı mektubuyla açıkça siyasileri uyarmışlardır. Fakat siyasi parti liderleri, mektuptaki uyarıları üzerlerine almamışlar ve somut bir iş birliğine yanaşmamışlardır. siyasi kattaki aymazlığa paralel bir şekilde sokakta da hareketlilik artmış, toplumsal çatışmalar iyice hızlanmış, çatışmalar toplumun bütün katmanlarına yayılmıştır. Ölü ve yaralı sayısı günbegün artmakta; yer yer iç savaş görüntüsünü andıran manzaralar ortaya çıkmaktadır. Bir askerî darbe için artık her şey hazırdır; düdüğü çalmak için en uygun tarih gözlenmektedir. Meclis, yeterli çoğunluk sağlanamadığından hemen hemen hiç toplanamaz hâle gelmiştir.