TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

Aslında demokrasileri “defolu” ve “istikrarsız” kılan, askerî darbelerdir. Rejim tipi ne olursa olsun birden fazla darbeye maruz kalan demokrasiler istikrarsız ve pekişmemiş olmak eğilimindedir.

27 Mayıs yönetimi, oluşturduğu görünür ve görünmez vesayet kurumlarıyla “vesayetçi demokrasi” dönemini başlatmıştır. Yasamayı, Anayasa Mahkemesi ve Senato yoluyla yürütmeyi de MGK ve yargı (özellikle Danıştay) yoluyla vesayet altına almış, yargıyı da kendi ideolojisi doğrultusunda yeniden-düzenlemiştir.

1973 seçimleri ile demokrasiye yeniden dönülmüş ancak bu defa da zayıf koalisyonlar dönemi başlamıştır. 1973’ten sonraki 6 yıl içinde 7 hükûmet kurulmuştur. Ortalama olarak hükûmetlerin ömrü bir yıl civarında olmuştur. Cumhuriyet tarihinde ilk defa bu dönemde, bir hükûmet güvensizlik oyuyla düşürülmüştür. 1973-80 döneminin bir özelliği de yozlaşma ve yolsuzluk olaylarındaki artıştır. Bunun temelinde de türlü hesaplarla kurulan koalisyon hükûmetleri yatmaktadır. Koalisyonu oluşturan ortak sayısı arttıkça bakanlık sayısı artmış; bu artış da yozlaşma ve yolsuzluklara davetiye çıkarmıştır.

12 Mart günü ordu, isteklerini bir “muhtıra” şeklinde açıklamıştır. Radyodaki 13.00 haber bülteninin ilk haberi bir muhtıradır. Muhtıra, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Memduh Tağmaç ile Kuvvet Komutanlarının “MGK üyesi” sıfatıyla imzalarını taşımaktadır.

Doğan Avcıoğlu, İlhan Selçuk ve İlhami Soysal gibi isimler ön plandaydı. Bunlar orduyu yeni bir darbeye teşvik edip “Baas sosyalizmi” türünden bir rejim kurmak istiyorlardı.

20 Mayıs 1971’de Millî Nizam Partisi “laikliğe aykırılık” gerekçesiyle kapatıldı. Türkiye İşçi Partisi de 20 Temmuz 1970’te Anayasa Mahkemesi tarafından, Türk dilinden ve kültüründen gayri dil ve kültürleri korumak… yoluyla “toplumda azınlıklar yarattığı” gerekçesiyle kapatıldı. Parti yöneticileri ise sıkıyönetim mahkemelerinde yargılanıp ağır hapis cezalarına çarptırıldılar. Bu dönemi büyük bir kayba uğramaksızın atlatan (ve daha sonra da hızla büyüyen) tek parti MHP olmuştur.

12 Mart döneminin partiler açısından en önemli gelişmesi, CHP’nin yeni yönetiminin darbeye karşı çıkmasıdır. Bu, CHP tarihi açısından bir ilktir. Çünkü o tarihe kadar “CHP+ordu=iktidar” yargısı, yaygın bir kanı olarak kamuoyunda yer buluyordu. Ecevit liderliğindeki yeni yönetim bu yargıyı değiştirmek istiyordu.

Erim ve Melen hükûmetleri döneminde Anayasa’da yapılan değişiklikler esas itibarıyla, 1961 Anayasası’nın liberal ve özgürlükçü yönlerini budamaya ve devlet otoritesini güçlendirmeye yönelik değişikliklerdir. Bu değişiklikler ana esaslar itibarıyla şu başlıklarda toplanabilir: (1) Yürütmenin güçlendirilmesi, (2) temel hak ve özgürlüklerin kısıtlanması, (3) yargısal güvencelerin zayıflatılması ve (4) genel olarak askerî bürokrasinin, özel olarak da askerî yargının, yetkilerinin artırılmasıyla ilgili düzenlemeler. Buna ek olarak ordunun elindeki malların denetlenmesi usullerine, Sayıştay’ın bu konudaki yetkilerini sınırlayan bir “gizlilik” unsuru getirilmiştir.

1 Temmuz 1974 tarihinde alınan kararla 6 ilde, daha önce 12 Mart yönetimi tarafından yasaklanmış olan haşhaş ekimi resmen serbest bırakılmıştır.

CHP-MSP hükûmetinin en önemli icraatı kuşkusuz “Kıbrıs Barış Harekâtı”dır. Türkiye’de koalisyon hükûmetinin kurulmasıyla 12 Mart dönemi tamamen sona erip yeni bir döneme girilirken, komşumuz Yunanistan’da ise bir darbe olmuş ve ülke askerî yönetimin altına girmişti. Bu darbenin uzantıları bir süre sonra Kıbrıs’a kadar uzayacak ve sonuçta Türkiye’nin Kıbrıs müdahalesi gerçekleşecektir.

12 Mart’a doğru uzanan süreçte iç ve dış güçler, toplum, partiler, gençlik ve ordu gibi zinde güçler tam bir hareketlilik içindeydi. Bir tarafta Devrim grubuna yakın bir sol cunta müdahale hazırlığındayken diğer tarafta, bu yıllarda güçlenerek üniversitelerde önemli bir güç hâline gelen Dev-Genç’in karşısına "komando" denilen ülkücüler konuşlanmış durumdaydı. Toplumdaki ve ordudaki bu hareketliliğin yanı sıra siyasi partilerin içi de rahat değildi. Özellikle iki büyük partide büyük karışıklıklar ve kopmalar gözlenmekteydi. CHP içindeki ortanın solu akımı ve karşıt grup arasındaki çekişme, bölünmelere neden olmuştu. Turhan Feyzioğlu ve arkadaşları CHP’den ayrılarak Güven Partisini kurmuş; AP içinde de eski Demokratlar ile Demirel arasındaki gerginlik had safhaya ulaşmış ve sonunda eski Demokratlar, Ferruh Bozbeyli liderliğinde Demokratik Partiyi kurarak  AP’den ayrılmışlardı. TİP’te ise Mehmet Ali Aybar, Sadun Aren ile Behice Boran grubu çekişmektedir. Partisinden ayrılanlar yüzünden zor duruma düşen Demirel, Meclisteki çoğunluğunu kaybetmiş ve artık bir istikrarsızlık faktörü durumuna gelmişti. Diğer yandan kriz öncesi dönemlerin olağan gelişmelerinden olan devalüasyon da 1970 yazında gerçekleştirilmişti ve dış politika açısından da özellikle haşhaş ekimi nedeniyle hükûmetin ABD ile ilişkileri sorunluydu. Yani bir darbe ve bir müdahale için gerekli toplumsal ve siyasal ortam hatta ekonomik ortam hazırdı. Kıbrıs Sorununun başlangıcı ise daha sonraki döneme, 1974 yılına tekabül etmektedir.

12 Mart Darbesi sonrasında 19 Mart 1971 tarihinde tarafsız bir başbakan beklentilerine rağmen, CHP’li Nihat Erim hükumeti kurmakla görevlendirilmiş; bunun üzerine Erim, bağımsız kalabilmek için İnönü’nün icazetiyle CHP’den istifa etmiştir.

İkaz ve ihtar gibi anlamlara gelen ve askeri cuntanın yapılmasını istediği emirleri içeren metne muhtıra adı verilmektedir. 12 Mart Darbesi "12 Mart Muhtırası" olarak da adlandırılmaktadır.

Darbe dönemlerinin klasiklerinden biri de anayasada değişiklik yapılmasıdır. Erim ve Melen hükûmetleri döneminde Anayasa’da yapılan değişiklikler esas itibarıyla, 1961 Anayasası’nın liberal ve özgürlükçü yönlerini budamaya ve devlet otoritesini güçlendirmeye yönelik değişikliklerdir. Bu değişiklikler ana esaslar itibarıyla şu başlıklarda toplanabilir: (1) Yürütmenin güçlendirilmesi, (2) temel hak ve özgürlüklerin kısıtlanması, (3) yargısal güvencelerin zayıflatılması ve (4) genel olarak askerî bürokrasinin, özel olarak da askerî yargının, yetkilerinin artırılmasıyla ilgili düzenlemeler. Buna ek olarak ordunun elindeki malların denetlenmesi usullerine, Sayıştay’ın bu konudaki yetkilerini sınırlayan bir "gizlilik" unsuru getirilmiştir. Ordu harcamaları bağlamında şunu da vurgulamak ge- rekir: Türkiye’nin askerî bütçesi 1971 yılında, 1970 yılına oranla %30 artırılmıştır.

"Tarihi yanılgı" tabiri 1974 yılında CHP-MSP koalisyon hükûmetinin kuruluşu sürecinde kullanılmıştır. Tabir, CHP’nin din karşısındaki katı ve sert tutumunun bir yanılgı olduğunu ifade etmektedir. Yerel seçimlerden sonra hükûmeti kurma görevi yeniden kendisine verilen Ecevit, bu kez MSP ile görüşmeleri daha sıkı tutmuştur. Uzun görüşmeler ve sıkı pazarlıklar sonucunda CHP-MSP koalisyon hükûmeti kurulabilmiştir. Ecevit meşhur “tarihî yanılgı” deyimini kullanmış; tarihî yanılgıların doğurduğu suni ayrılıkların düzeltileceğinden söz etmiştir.

Bu çerçevede ülkedeki etnik çeşitlilik olgusu reddedilmiş, cemaat ve tarikatlar yasaklanmış, Alevi ve Sünni dergâhları kapatılmış, Ermeni, Rum ve Yahudi ve diğer gayrimüslim vatandaşlar “azınlık” statüsüne alınmış ve onların Lozan Antlaşması ile kazandıkları hakları pratikte daha da daraltan bir devlet politikası uygulanmaya başlanmıştır. 1934’te “Trakya Olayları” ile Musevi vatandaşlara yönelik saldırılar sonucu Edirne ve Çanakkale gibi illerden göç yaşanmıştır. 1941 yılında çıkarılan “Varlık Vergisi Kanunu” ile gayrimüslim vatandaşların ticaret sektöründeki varlıkları hedef alınmış, onlara özel olarak belirlenen ödemeleri yapamayanlar çalışma kamplarına gönderilmiştir.

12 Eylül 1980 tarihinde Genelkurmay Başkanı Kenan Evren liderliğinde gerçekleşen askerî darbeden sonra darbe lideri Orgeneral Evren tarafından, biraz da 24 Ocak Kararlarını uygulaması için ekonomiden sorumlu devlet bakanı ve başbakan yardımcısı olarak atanmıştır. Askerî yönetimle yaşadığı sıkıntılara rağmen 22 ay boyunca görevini devam ettiren Özal, askerlerle yaşadığı anlaşmazlık sebebiyle 14 Temmuz 1982 tarihinde görevinden istifa etmiştir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Süleyman Demirel, I. Milliyetçi Cephe hükümetini, büyük pazarlıklar ve ince hesaplarla, Demokrat Parti'den ayrılan Bilgiç liderliğindeki 9 milletvekilinin de destek vermesiyle kurmaya muvaffak olmuştur. Bu hükümet Adalet Partisi (16 bakanlık), Milli Selamet Partisi (8 bakanlık), Cumhuriyetçi Güven Partisi (4 bakanlık) ve Milliyetçi Hareket Partisi (2 bakanlık)’den oluşmuştur.

Bireylerin değil kurumların laikliğini savunmuştur, özellikle cumhurbaşanlığından sonra modernist kesim ile ilşikilerini iyice zayıflatmıştır. Bu yüzden doğru cevap E şıkkıdır.

1977 genel seçiminden CHP, oyların %41.4’ünü alarak birinci parti olarak çıkmıştır. AP ise %36,9 oy alabilmiştir. Bu seçimlerde Demokratik Parti ve CGP büyük başarısızlığa uğramışlardır. MSP de milletvekili sayısının yarısını yitirirken MHP milletvekili sayısını 13’e çıkarmıştır. CHP 1977 seçimlerinden büyük bir başarıyla çıkmakla birlikte tek başına hükümet kurmaya yetecek sayıya (226) ulaşamamış; 213’te kalmıştır. Diğer yandan seçimin ardından hükümeti kurmakla görevlendirilen Ecevit, tek başına hükümet olmaya yetecek sayıya sahip olmamasına rağmen, bağımsızlardan gelebilecek desteğe de güvenerek yeni hükümeti (II. Ecevit Hükümeti) kurmuştur. Bu hükümet, Türkiye tarihinde görülen ilk azınlık hükümeti olmuştur.