TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 3

Kanun-u Esasi 1. Meşrutiyet’in ilanı sırasında 1876 yılında çıkarılmıştı.

İttihat ve Terakki Partisi iktidara Osmanlıcılık siyasetiyle gelmişti. Fakat II. Meşrutiyet sonrası Arnavut, Rum, Ermeni ve Arapların milliyetçi talepleriyle karşılaşmıştır. Özellikle Balkan Savası sonrası Partinin politikalarının ana niteliğini Türk milliyetçiliği oluşturmuştur.

Mayıs 1913’te Londra Antlaşması’nda Edirne’yi Bulgaristan’a bırakan Osmanlı Temmuz 1913’te Balkanlarda ortaya çıkan toprak paylaşma kavgasını iyi değerlendirmiş ve bu bölgeyi Eylül 1913’te imzaladığı İstanbul Antlaşması ile yeniden topraklarına katmıştı.

Osmanlı’nın savaşa girmesinden sonra 1914 yılının ilk cephesi Kafkasya’da kurulmuştur. Aralık 1914’te Osmanlı ordusu Sarıkamış hattında büyük kayıplar yaşamıştır. Büyük kayıplara rağmen Ruslar sadece Van’a kadar ilerleyebilmiştir.

30 Ekim 1918’de İtilaf devletleriyle Limni Adası’nın Mondros Limanı’nda imzalanan antlaşma ile Osmanlı serbest geçişlere izin vermiş ve İtilaf donanması İstanbul’a demirlemiştir

Mondros Ateşkes Antlşaması (1918) sonrasında Fransa Antep'i, İtalya Antalya'yı, Yunanistan İzmir'i ve İngiltere Musul'u işgal etmiştir (s.11). Öte yandan Rusya Kars’ı 93 Harbi yani 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında işgal edilerek Berlin Antlaşması (1878) ile Kars, Rusya'da kalmıştır. Dolayısıyla doğru seçenek E'dir.

Adana bölgesinin Fransızlar tarafından işgal edileceği söylentileri üzerine Aralık 1918’de Kilikyalılar Cemiyeti kurulmuştur. Bölgenin çoğunluğunun Türk nüfusuna sahip olduğunu kanıtlayarak işgalin önlenebileceği düşünülmekteydi

Kuva-i Milliye ve düzenli ordu karşıtı birçok isyan çıkmıştır. Bunlara örnek olarak Düzce İsyanı, Çapanoğlu İsyanı, Çopur Musa İsyanı, Milli Aşireti İsyanı ve Çerkez Ethem İsyanı verilebilir

II. Abdülhamit Dönemi’nin en belirgin modernleşmeci niteliği ise eğitim alanında ortaya çıkmıştır. Özellikle ilk ve ortaokulların İstanbul dışında da yaygınlaştırılması kayda değer gelişmeler yaratmıştır. Dinî ve ahlaki değerlerle yüklü müfredatla amaçlanan Pan-İslamist bir politik toplumsal bütünlük olmuştur. Dönemin son yıllarında İstanbul’da yaklaşık 2500 eğitim kurumunda 85.000 öğrenci okumaktaydı. Taşrada ise okul sayısı on bini aşmış ve öğrenci sayısı da beş yüz bini geçmişti. Eğitimin yaygınlaşma oranlarının büyüklüğü modernleşmenin en önemli göstergelerinden biri olmuştur.

Mondros Ateşkes Antlaşması’na ilk tepkiler Kars Millî İslam Şurası’ndan gelmiştir. Anlaş- ma uyarınca Kars, Ardahan ve Batum’dan çekilmek zorunda kalan Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti sona erince Şura, yerel bir hükûmet olarak kurulmuş ancak Nisan 1919’da bölgeyi işgal eden İngilizler tarafından dağıtılmıştır. Aralık 1918’de Fransızlar tarafından işgal edilen demir yolu hattına tepki olarak kurulan Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Heyeti Osmaniyesi, yine aynı yıl kurulan İzmir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Şark Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Adana bölgesinde ortaya çıkan Kilikyalılar Cemiyeti ile 1919 tarihli Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Mondros Ateşkes Antlaşması sonrasında ortaya çıkan direniş teşkilatlarındandır.

İtilaf devletlerinin bölgede kurmak istedikleri Ermeni devletinin dedikodusu Mustafa Kemal’in bölge halkından destek almasını kolaylaştırmıştır. Haziran 1919’da Kars’ın işgali sonrası zaten Erzurum’da yaklaşan işgal tehlikesine karşı bir il kongresi toplanmış ve saldırılara karşı konulması kararı alınmıştı. 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 arası Erzurum’da toplanan Kongre’de ise toplumsal fikir birliği bölgesel anlamda perçinlenmiştir. Askerî yetkilerinden azledilmiş olarak Kongre’ye, istifa eden Erzurum delegeleri yerine katılan Mustafa Kemal, Kongre’nin kararlarına damgasını vurmuştur. Bölgede bir manda idaresi reddedilmiş ve direniş kararı alınmıştır. İstanbul hükûmetinin baskı altında olduğu kabul edilerek yürütme organı olarak bir Heyet-i Temsiliyye seçilmiştir.

Anadolu’da siyasi istikrarın Büyük Millet Meclisi (BMM) çatısı altında sağlanmasında, isyanların bastırılmasının katkısı kadar önemli diğer konu da Doğu cephesindeki başarılar sonucunda Ermeni ve Gürcülerin tehditlerine son verilmesidir. Eylül-Aralık 1920 arasında süren çatışmalar sonunda Ermeniler barış istemek zorunda kalmış; yapılan Gümrü Antlaşması'yla Batum, Kars, Ağrı, Erzurum, Artvin ve Sarıkamış BMM hükûmetine bırakılmıştır. Diğer yandan Kızılordunun bölgeye hakimiyeti sonrası Mart 1921’de Batum’dan çekilmek zorunda kalınmıştır. 16 Mart 1921’de Moskova Antlaşması’yla silah ve para yardımı karşılığında Batum’un Sovyetler Birliği’ne bırakılması kabul edilmiştir. Karşılığında Sovyetler Birliği de Ermenistan ve Gürcistan sınırları hakkındaki daha önceki anlaşmaları kabul edecektir. Moskova Antlaşması, BMM hükûmetinin Misak-ı Millî’den taviz verdiği ilk antlaşmadır.

İstanbul’un işgali sonrasında Heyet-i Temsiliyye Reisi olarak Mustafa Kemal yayımladığı genelge ile hem işgali protesto etmiş hem de yeni meclisin yapılacak seçimlerden sonra Ankara’da toplanacağını belirtmiştir. Ankara’ya kaçabilen mebusların haklarının saklı olduğu da ayrıca teminat altına alınmıştır. Artık Anadolu’da BMM dışında egemen bir güç tanınmamaktadır. Yasama, yargı ve yürütme yetkileri tek elde Mecliste toplanmıştır. Hükûmet işleri meclisin içinden seçilen bir heyet tarafından yürütülecek ve meclis başkanı da hükûmetin başı sayılacaktır. Bir kurucu meclis olarak Padişah ve Halifeliğin geleceğini belirlemeyi işgal sonrasına ertelemiştir. BMM hükûmetinin ilk başarılı icraatı Anadolu’daki iç isyanlara son verip egemenliğini perçinlemesi olmuştur. 1920 sonunda artık İstanbul hükûmetinin Anadolu’da sözü geçmemektedir. Diğer önemli icraatı ise düşmanla mücadelenin düzenli ordu eliyle yürü- tülmesi için gerekli tedbirlerin alınmasıdır. Bu arada Çerkez Ethem gibi çete muharebelerinden yana olanlar ikna edilmiş veya tasfiye edilmiştir. 1921 başında cephede işler rayına girmişti. BMM kendi teşkilat yönetmeliğini elden geçirme fırsatı bularak 20 Ocak 1921’de "Teşkilat-ı Esasiye Kanunu" adı altında yeni anayasasını çıkarmıştır.

TBMM hükûmeti 1 Kasım 1922’de Saltanatı kaldırma kararını oy birliğiyle almıştır. Bu gelişme sonunda İstanbul hükûmeti istifa etmiş ve sadece Halife unvanını koruyan Padişah VI. Mehmet ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. 20 Kasım’da ise Lozan’da toplanan Barış Konferansı’na katılacak delegeleri hükûmet görevlendirmiştir. Delegelerden taviz verilmemesi istenen Ermenilere toprak verilmemesi ve kapitülasyonların tamamen kaldırılmasıdır. Diğer konular ise pazarlık edilebilecektir.

Mustafa Kemal 1922 sonunda çıktığı yurt gezilerinden beri kendi grubu olan Birinci Grubun meşruiyetini yaygınlaştırmaya çalışmış; artık grubu disipline etmenin partileşmekten geçtiğini düşünmeye ve hatta Halk Fırkası ismini telaffuz etmeye başlamıştır. Hâlen oldukça etkili olan ve kontrol altına alınamayan İstanbul basını, fırkanın adının sosyalist çağrışımlarını tartışmaktadır. Mustafa Kemal ise fırkanın "halk" adını taşımasının sınıfsal iddialar taşımadığını düşünmektedir. Zaten ona göre memlekette sınıfsal farklılıklara delalet edecek bir farklılaşma da söz konusu değildir. Nitekim Lozan Barış Antlaşması’nın 24 Temmuz 1923’te kabulünden hemen sonra Eylül 1923’te Mustafa Kemal’in grubu Halk Fırkası adını alacak ve Cumhuriyet’in kurucu partisi olacaktır. Ekim’in başında da Ankara başkent olarak ilan edilecektir.

Mustafa Kemal’in Aydın gezisinde CHP İl Başkanı olarak keşfettiği Menderes, ilk kez 1931 genel seçimlerinde TBMM’ye CHP Aydın milletvekili olarak girdi.

Türkiye de savaşın sonucu belli olmasına rağmen Almanya’ya savaş ilan ederek kurulan bu yeni dünya sisteminde yerini almak üzere 24 Ekim 1945’te Birleşmiş Milletlere (BM) elli ülkeyle birlikte kurucu üye oldu.

Sonrasında Menderes ve Köprülü Vatan gazetesinde CHP iktidarına karşı oldukça sert muhalif yazılar yazmaya başladılar ve özellikle Toprak Reformu Yasa Tasarısı’nın 17. ve 21. maddelerine dair artan muhalefetleri sonucunda 21 Eylül 1945’te CHP’den ihraç edildiler.

1946 genel seçimleri Türkiye siyasi tarihinde bir kilometre taşı olmasına rağmen CHP, tek parti
iktidarının daha önceki yerel ve genel seçimlerinde olduğu gibi açık oy-gizli tasnif ve adli denetimden yoksunluk ile darb-ı-mesel hâline gelen usulsüzlüklerden dolayı çok sık referans verilen bir şaibeli seçim olarak tarihe geçmiştir.

Başbakan Recep Peker, 35’ler olarak bilinen CHP’nin ılımlı kanadından da eleştiri yağmuruna tutulunca Başbakanlık görevinden istifa etmek durumunda kaldı. Peker’in yerini Dışişleri Bakanı
Hasan Hüsnü Saka aldı ve 10 Eylül 1947’de yeni hükûmeti kurdu. Başbakan Saka, selefi Peker’e kıyasla muhalefetle daha ılımlı ilişkiler kurabildi. İki parti arasındaki gerginliğin azalmasında bazı antidemokratik yasaların değiştirilmesi, Köy Enstitülerinin öğretmen okullarına dönüştürülmesi girişimleri ile valilerin il başkanlığı uygulamasına son verilmesi gibi uygulamaları etkili oldu.