TÜRKİYE CUMHURİYETİ SİYASİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 18

Doğru cevap D şıkkıdır. Kitabınızın 3. Sayfasında “Tanzimat Zihniyetinin Dönüşümü” başlığı altında, Osmanlı aydını ve bürokratlarının toplumun geleneksel kıyafetlerinden farklılaşarak “Avrupai” olarak giyinmeye, Padişah II. Mahmut döneminden itibaren başladığı bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap A şıkkıdır. Kitabınızın 4. Sayfasında “Tanzimat Zihniyetinin Dönüşümü” başlığı altında, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane 1827 yılında kurulmuştur bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap C şıkkıdır. Kitabınızın 4. Sayfasında “Tanzimat Zihniyetinin Dönüşümü” başlığında, Osmanlı coğrafyasında Sultani olarak isimlendirilen liselerin kurulduğundan söz edilmektedir.

Doğru cevap C şıkkıdır. Kitabınızın 5. sayfasında “Yeni Osmanlılar ve Siyasetin Toplumsallaşması” başlığı altında Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk Kanun-u Esasisi’nin 1876 yılında hazırlandığı bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap A şıkkıdır. Kitabınızın 6. Sayfasında “İttihat ve Terakki Muhalefeti ve II. Meşrutiyet’in İlanı” alt başlığı altında Sırbistan’ın 1878 Berlin Kongresi’nde bağımsızlığının kabul edildiği bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap D şıkkıdır. Kitabınızın 9. sayfasında “I. Dünya Savaşı ve İttihat ve Terakki İktidarının Sonu” alt başlığı altında, Fransız ve İngiliz diplomatlar tarafından imzalanan ve Rusya’nın da kabul ettiği Osmanlı Orta Doğu’sunun gizli paylaşım anlaşmasının Sykes-Picot Anlaşması olduğu bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap E şıkkıdır. Kitabınızın 10.sayfasında “I. Dünya Savaşı ve İttihat ve Terakki İktidarının Sonu” alt başlığı altında Ruslarla yapılan Brest-Litovsk Antlaşması ile Kars, Ardahan ve Batum geri alınsa da 1921’deki Moskova Antlaşması’yla birlikte Batum’un Gürcistan’a bırakıldığı bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap D şıkkıdır. Kitabınızın 15. sayfasında “BÜYÜK MİLLET MECLİSİ HÜKÛMETİ VE MİLLÎ MÜCADELE” başlığı altında, 23 Nisan 1920’de açılan BMM de 127 milletvekili bulunduğu bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap D şıkkıdır. Kitabınızın 18. sayfasında “Başkomutanlık Meydan Savaşı ve Mudanya Ateşkes Antlaşması” başlığı altında Mudanya Antlaşmasının TBMM hükûmeti ile İngiltere, Fransa ve İtalya arasında imzalanmış olduğu bilgisi verilmektedir.

Doğru cevap C şıkkıdır. Kitabınızın 19.sayfasında “Lozan Barış Antlaşması ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu” alt başlığında Lozan barış görüşmelerinin 20 Kasım 1922 de başladığı, Şubat başında görüşmelerin tıkandığı ve 22 Nisan 1923 tarihinde yeniden başladığı bilgisi verilmektedir.

Cumhuriyet tarihine damgasını vuran tek partili yıllar (1923-1950), Türkiye’de siyasi sis- temin temel çizgileriyle şekillendiği dönemdir. Bu dönemin ardından, 1950’den itibaren fiilen çok partili siyasi hayata geçilmiş olmakla beraber, söz konusu dönemin ilkeleri ve uygulamaları sonraki dönemlerde de etkisini hissettirmiştir.

Birinci Meclis 16 Nisan 1923’te son toplantısını yaparak tarihe karışırken cumhuriyeti resmen ilan etme görevini ilk kez 11 Ağustos 1923’te bir araya gelen İkinci Meclis üstlendi.

Meclis toplandıktan sonra Mustafa Kemal Paşa Meclis Başkanlığına, Ali Fuat (Cebesoy) Paşa da ikinci başkanlığa seçildiler. Aynı gün, Lozan Barış Antlaşması görüşmeleri sırasında Hariciye Vekili İsmet (İnönü) Paşa ile anlaşmazlığa düşmüş olan Vekiller Heyeti Reisi Rauf (Orbay) Bey bu görevinden istifa etti ve bu göreve Ali Fethi (Okyar) Bey getirildi. Ardından 23 Ağustos’ta Lozan Barış Antlaşması Meclis tarafından onaylandı. 6 Ekim’de ordu İstanbul’a girdi. 13 Ekim’de Ankara başkent ilan edildi.

28 Ekim akşamı Mustafa Kemal Paşa yakın çalışma arkadaşlarını Çankaya’da akşam yemeğine davet etti ve yemek sırasında beklenen açıklamayı yaptı: “Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz!” Yemek sonrasında Mustafa Kemal ve İsmet Paşalar cumhuriyetin ilanını sağlayacak anayasa değişikliği önerisi üzerinde çalıştılar ve Anayasa’nın birinci maddesine “Türkiye devletinin şekl-i hükümeti cumhuriyettir” maddesinin eklenmesi konusunda görüş birliğine vardılar. Anayasa’nın 1. maddesinde yapılan değişiklikle bu sağlandı. İkinci maddede yapılan değişiklikteyse Türkiye Devleti’nin dininin İslam, resmî dilinin Türkçe olduğu belirtildi.

Erken Cumhuriyet Dönemi’ndeki önemli gelişmelerden biri de yeni anayasanın 20 Nisan 1924’te Mecliste kabul edilmesidir. Hazırlanış sürecinde yararlanılan kaynaklar arasında 1875 Fransız Anayasası ile 1921 Polonya Anayasası’nın da bulunduğu 1924 Anayasası, egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğunu belirtmiş (3. madde) ve egemenliği millet adına kullanma hakkını milletin tek ve gerçek temsilcisi olan TBMM’ye vermiştir (4. mad- de). Yine, yasama organının üstünlüğüne dayanan bir sistem kurmuş ve kuvvetler birliği ilkesinden hareket ederek yasamanın yanı sıra yürütme gücünü de TBMM’ye vermiştir (5. madde). TBMM’nin sahip olduğu yürütme yetkisinin kullanımını cumhurbaşkanı ve bakanlar kuruluna bırakan 1924 Anayasası’nın öngördüğü sistem, güçler birliği ile güçler ayrılığı arasında bir karma sistem olarak nitelendirilebilir.

Bu gelişmeler, bir dönemin kapanışını ve yeni bir dönemin başlangıcını ifade ediyordu. Birinci Meclis ile beraber 1921 Anayasası da geride kalmıştı. 1924 Anayasası artık bütün illerin özerk olduğundan söz etmiyordu. Haklar Anayasa’nın sonuna konmuştu ve o da “Türklerin kamu hakları” başlığını taşıyordu. Bu başlık altında, 68 ile 88. maddeleri ara- sında kişi dokunulmazlığı, can ve ırz dokunulmazlığı, mal dokunulmazlığı, kanun önünde eşitlik, keyfi yakalama ve tutuklama yasağı, işkence, angarya ve eziyet yasağı, konut dokunulmazlığı, yazışmaların dokunulmazlığı ile kişi, vicdan, din, basın, düşünce, söz, yayın, seyahat, sözleşme, çalışma, mülk edinme, toplanma, dernek kurma, şirket kurma, eğitim, mahkemelerde hak arama özgürlükleri sayılmıştır.

İzmir Suikastı ve Muhalefetin Sonu

1926 yılının Haziran ayı ortalarında Türkiye müthiş bir haberle çalkalandı. Cumhurbaş- kanı Mustafa Kemal Paşa’ya, İzmir’de suikast düzenlemeyi planlayan bir çete ortaya çı- kartılmış ve çete üyelerinden birinin yaptığı ihbar sonucunda sorumlular tutuklanmıştı. Suikastı planlayan çete, eski Lazistan Mebusu Ziya Hurşit’in yönlendirdiği Çopur Hilmi, Laz İsmail, Gürcü Yusuf, Sarı Efe Edip ve Giritli Şevki adlı bir grup kiralık katilden olu- şuyordu. 16 Haziran’da İzmir’e gelen Mustafa Kemal, halkın coşkun sevgi gösteriyle karşı- landı ve halka hitap ederek şu ünlü sözlerini söyledi: “Benim naçiz vücudum bir gün elbet toprak olacaktır. Fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır ve Türk milleti emniyet ve saadetini zâmin prensiplerle medeniyet yolunda tereddütsüz yürüyecektir”.

Toplumsal yapının laikleştirilmesi ve İslami simgelerin Batılı simgelerle değiştirilmesi sürecinde ise birbirini izleyen birçok adım atıldı. İlk önemli adım, başta fes olmak üzere her türlü başlığın yasaklanması ve memurların şapka giymelerinin zorunlu hâle getirilmesidir. Buna yönelik olarak Mustafa Kemal, 30 Ağustos 1925’te Kastamonu’ya yaptığı ziyaret sırasında şapka giyerek halka şapka giymeyi öğütledi. Büyük kentlerde devlet memurları ve aydınlar arasında şapkanın yaygınlaştığı üç aylık bir hazırlık döneminden sonra 25 Kasım 1925’te çıkan bir yasayla memurlara şapka giyme zorunluluğu getirildi ve diğer bütün başlıklar yasaklandı.

SONUÇ: BİR DÖNEMİN SONU VE DP İKTİDARI

1948’de CHP’nin yönetimine Şemsettin Günaltay’ın gelmesiyle beraber, tek parti yönetiminde yumuşama göstergeleri başlamıştı. Seçimlerden önceki atmosfer, CHP’nin yoğun bir muhalefet karşısında eski tutumunu izleyemeyeceğini göstermişti. Sonuçta 14 Mayıs 1950’de yapılan seçimlerde DP açık bir farkla galibiyet elde etti. Bu sonuç, çok partili siyasi hayata dönüşü ve demokrasi tarihinde bir dönüm noktasını ifade ediyordu. Çok partili hayata dönüş, tek başına otomatik olarak demokrasinin bütün kurum ve kurallarıyla gerçekleşmesini sağlamadı ama o yolda önemli bir aşamayı ifade etti.

Halifeliğin Kaldırılması ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu

1 Kasım 1922’de TBMM kararıyla Osmanlı padişahlarının öteden beri ellerinde bulundurdukları saltanat ve halifelik makamları birbirinden ayrılmış ve saltanat kaldırılmıştı. Bu kararın ardından Meclis, 18 Kasım 1922’de, Şehzade Abdülmecid Efendi’yi halife seç- mişti. Abdülmecid Efendi’nin siyasi yetkilere sahip olmadan elinde bulundurduğu halifeliği 16 ay kadar sürdü.

2 Mart 1924’te toplanan Halk Fırkası Meclis Grubu sorunu bu kez kendi içinde tartıştı. Halifelik kurumun kaldırılması önerisi parti grubu içinde bazı tartışmalara yol açtı. Radikal fikirliler cumhuriyet rejimi içinde halifeliğin yeri olmadığını savunurlarken bazı milletvekilleri bu kurumun Türkiye için gerekli olduğunu ve böyle bir karar alınması hâlinde bunun İslam dünyasını üzüp İngiltere’yi sevindireceğini belirttiler. Sonuçta parti grubu halifeliğin kaldırılmasını karara bağladı.

Bir gün sonra 3 Mart’ta, konu Meclis gündemine getirildi. Meclis tartışmaları sırasın- da halifeliğin kaldırılmasına karşı çıkanların sözcülüğünü bu kez Gümüşhane milletvekili Zeki (Kadirbeyoğlu) Bey yaptı. Zeki Bey, konuyla ilgili olarak yaptığı uzun konuşması sırasında, kendisinin ılımlı, liberal ve aynı zamanda müthiş bir İslam Birliği taraftarı olduğunu belirttikten sonra, “memleketimin iç ve dış siyaseti bakımından halifeliğin kaldırılmasını kabul edemem. Halifeliğin kaldırılmasını kabul ederek bugünkü durum içinde bu müthiş kuvveti düşmanların ve diğer hükümetlerin kucağına atmayalım” dedi. Bu arada, Halk Fırkası Kastamonu milletvekili Halit (Akmansü) Bey de bağlayıcı grup kararına kar- şın, halifeliğin kaldırılmamasını ve bu unvanın millet meclisinin manevi şahsiyetine verilmesini istedi. Görüşmeler sırasında halifeliğin kaldırılması önerisine karşı çıkan başka milletvekili olmadı.

Hükûmetin konuyla ilgili görüşünü açıklayan Başbakan İsmet Paşa, halifeliğin, iç ve dış politika açısından Türkiye’ye hiçbir yararı olmadığını ve bu kurumun kaldırılmasıyla din hükümlerinin korunması ve tamamen yerine getirilmesinde bir eksiklik olmayacağını söyledi. İsmet Paşa, Kurtuluş Savaşı sırasında halifelik makamının Anadolu davasını destekle- mediğini, aksine bütün nüfuzunu kullanarak bu davanın aleyhine hareket ettiğini de sözlerine ekledi. Bu tartışmalardan sonra, meclis, “Hilafetin ilgasına ve Hanedan-ı Osmani’nin Türkiye Cumhuriyeti memaliki haricine çıkarılmasına dair” 431 sayılı Yasa’yı kabul etti. Halife Abdülmecid, bu yasaya dayanılarak aynı günün gecesi yurt dışına çıkartıldı. 

3 Mart görüşmeleri sırasında Meclis konuyla ilgili iki kanun daha kabul etti. Bun- lardan birincisi ile Şeriyye ve Evkaf Vekâleti kaldırılıp yerine Başbakanlığa bağlı Diya- net İşleri Reisliği ile Vakıflar Umum Müdürlüğü örgütleri kuruldu. Kabul edilen ikinci yasa ise Tevhid-i Tedrisat Kanunu idi. Bu yasayla bütün okullar Maarif Vekâleti (Eğitim Bakanlığı)’ne bağlandı. Maarif Vekâleti de kısa bir süre sonra bütün medreseleri kapattı. Önceleri Şeriye ve Evkaf Vekâletine bağlı olarak şer’i işlere bakan mahkemeler de 8 Nisan’da kaldırıldı ve bu tür davaları görme yetkisi Adliye Vekâleti (Adalet Bakanlığı)’nin nizami mahkemelerine devredildi.

Kadınlara Seçme ve Seçilme Hakkı

Cumhuriyet Dönemi’nde sivil ve siyasi haklar adına atılan en önemli adım, 5 Aralık 1934’te kadınların seçme ve seçilme hakkının tanınmasıydı. Ondan önce, 1930 yerel seçimlerinde,
ilk kez kadınların da katıldığı “tek dereceli” seçimler yapılmış
ve dönemin ünlü kadın hakları savunucuları Nezihe Muhittin ve Suat Derviş Hanımlar, Serbest Cumhuriyet Fırkasından (SCF) aday olmayı tercih etmişlerdi. Sabiha Zekeriya (Sertel) ise bağımsız aday olmayı tercih etmişti. Pek çok Avrupa ülkesinden önce gerçekleşen bu düzenleme, haklı bir gurur kaynağı olarak tarihteki yerini almıştır.

Menemen Hadisesi:

Tarih kitaplarında 24 Aralık 1930’da Derviş Mehmet ve çevresindekilerin “şeriat isteriz” diye ayaklandıkları ve olaya müdahale eden teğmen Kubilay’ı öldürdükleri olay olarak anlatılır. Olayın ardından Menemen’i aşan geniş çaplı tutuklamalara girişilmiş ve General Mustafa Muğlalı’nın başkanlığındaki mahkeme, 30’a yakın kişiyi idam edip çok sayıda kişiye hapis cezası vermiştir. Resmî tarih yazımı açısından bu olay devrimlere karşı çevrelerin “irticai bir isyanı”dır. Bu anlatıma karşı çıkanlara göre ise “inkılaplara” karşı kesimlerin sindirilmesi için kurgulanmış görünen karanlık bir olay. Gerçek hangisi olursa olsun, Serbest Cumhuriyet Fırkasının hemen ardından yaşanan Menemen Hadisesi’nin, tıpkı İzmir Suikastı sonrasında olduğu gibi ülke çapında muhalefetin bastırılmasını beraberinde getirdiği doğrudur.

Doğru cevap C şıkkıdır. Kitabınızın 27. Sayfasında “GİRİŞ: BİRİNCİ MECLİS DÖNEMİ (1920-23)” başlığı altında, Türkiye’de çok partili dönemin fiili olarak 1950 yılında başladığı bilgisi verilmektedir.