TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKTİSAT TARİHİ

1933 yılında çıkarılan Mevduatı Koruma Kanunu’na göre devlet, bankaların kuruluş biçimlerini, sermayelerini ve ihtiyatlarını, kabul edebilecekleri tasarruf mevduatı tutarlarını ve bir kişiye verebilecekleri en fazla kredi tutarını belirlemiştir. Doğru B'dir.

Yalta Konferansı’nda (4-11 Şubat 1945) alınan “Birleşmiş Milletler Konferansı’na 1 Mart 1945 tarihi itibariyle Almanya ve Japonya ile savaşta olmayan devletlerin kurucu üye olarak katılamayacakları” kararı sonrası Türkiye, 23 Şubat’ta mevcut koşulu yerine getirmek adına bu iki devlete savaş ilan etmiştir. Doğru cevap E'dir.

1929 dünya ekonomik krizinin etkilerini azaltmak, azalan vergileri arttırmak için 1931 yılında İktisadi Buhran Vergisi yürürlüğe konulmuştur. Geçici bir vergi olan İktisadi Buhran Vergisi, çalışanların maaşlarından kesilmiştir. Kazançvergisi mükellefleri, ayda 30 TL ve altında maaş alanlar, ziraatta çalışan işçiler bu vergiden muaf tutulmuştur. Doğru cevap B'dir.

Toprak Mahsülleri Ofisi, üretilen tahılın fiyatlarını üreticinin emeğini koruyan bir düzeyde tutmak, tahıl piyasasını korumak, düzenlemek ve stoklamak amaçlarıyla kurulmuştur. Doğru cevap D'dir.

Üçlü İttifak Antlaşması Türkiye, İngiltere ve Fransa arasında imzalanmıştır. Doğru cevap C'dir.

Fiyatlar ve piyasa şartları üzerindeki kontrollerden olabildiğince kaçınmayı amaçlayan bir politika seçen Saraçoğlu Hükümeti, ekonomi üzerindeki sıkı kontrol politikalarını gevşetmeye başlamıştır. Doğru cevap A'dır.

Celal Bayar, 25 Ocak 1939’da başbakanlık görevinden istifa etti. Cumhurbaşkanı İnönü, aynı gün İçişleri Bakanı Dr. Refik Saydamı hükümeti kurmakla görevlendirdi. Yeni Başbakan Refik Saydam, Celal Bayar Hükümeti’nin bakanlarının büyük kısmını yerinde bıraktı. Doğru cevap B'dir.

Uluslararası arenada krom ve linyit gibi maddelere  duyulan ihtiyaç bu dönemde Karabük gibi bir sanayi kentinin gelişmesini sağlamıştır. Doğru cevap E'dir.

İsmet İnönü, Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümü üzerine Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın (dolayısıyla ordunun) da desteğini alarak Cum- hurbaşkanı seçilmiş ve yeni bir yapı tesis etmeye çalışmıştı. Başbakan Celal Bayar yeni Cumhurbaşkanına istifasını sunmuş ise de, hükümeti tekrar kurmakla görevlendirilmişti. İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı CHP içindeki liberallerin gücünü azaltmıştı. CHP’nin 26 Aralık 1938 tarihli I. Olağanüstü Kurultay’ında yapılan tüzük değişikliğiyle Mustafa Kemal Atatürk’e "ebedi başkan", İsmet İnönü’ye de "değişmez genel başkan" unvanları verilmişti. Kongre’den sonra da Mustafa Kemal Atatürk’e "ebedi şef", İsmet İnönü’ye de yaygın bir şekilde "milli şef" denilmeye başlanmıştı.

Celal Bayar, 25 Ocak 1939’da başbakanlık görevinden istifa etti ve CHP, bu tarihte seçimlerin yenilenmesi kararını aldı. Bu istifanın asıl nedeni Celal Bayar’ın liberal malî ve iktisadî politikaları savunmasıydı. Bu nedenle devletçi görüşleriyle bilinen Cumhurbaşkanı İnönü’yle ters düşüyordu. Cumhurbaşkanı İnönü, aynı gün İçişleri Bakanı Dr. Refik Saydamı hükümeti kurmakla görevlendirdi. Yeni Başbakan Refik Saydam, Celal Bayar Hükümeti’nin bakanlarının büyük kısmını yerinde bıraktı. Hükümet programında iktisadi alandaki çalışmaların devletçilik ilkesine dayandırılacağını belirtti.

Seçimlerden sonra Dr. Refik Saydam Hükümeti is- tifa etmişti. Cumhurbaşkanı İnönü hükümeti kurmak için yakın arkadaşını tekrar görevlendirmişti. CHP, 29 Mayıs-3 Haziran 1939 tarihleri arasında V. Olağan Kurultayı’nı toplayarak tüzüğünde önemli değişiklikler yaptı. Başbakan’ın Parti Genel Başkan Vekili, İçişleri Bakanının da Parti Genel Sekreteri olması zorunluluğunun kaldırılması, illerde valilerin il başkanı olması sistemine son verilmesi, parti müfettişliklerinin oluşturulması ve TBMM’nde denetimi sağlayabilmek amacıyla parti içinde "Müstakil Grup" kurulması gibi ilkeler kabul edildi. Müstakil Grubun kurulmasıyla otoriter rejimin yumuşatılması hedeflenmişti . Bu aynı zamanda parti-devlet bütünleşmesinin hafifletilmesi anlamına da gelmişti.

İngiltere, Fransa ve Türkiye arasında 19 Ekim 1939’da Üçlü İttifak Antlaşması imzalanmıştır. Antlaşma’nın en önemli hükmü şu şekildedir: "Türkiye’ye karşı bir Avrupa Devletince girişilecek bir saldırı sonucunda, Türkiye bu Devletle savaş durumuna girdiği taktirde, Fransa ve Birleşik Krallık, fiili olarak, Türkiye ile işbirliği yapacaklar ve ona ellerinden gelen tüm yardım ve desteği göstereceklerdir."

Ödünç Verme ve Kiralama Yasası, ABD’nin Mihver devletlerine karşı 1941- 1945 yılları arasında Müttefik ülkelere savaş malzemesi sağlamak için geliştirdiği destek programıdır. ABD Başkanı Roose- velt tarafından sunulan ve 11 Mart 1941 tarihinde ABD Senatosunca kabul edilen yasa, stratejik açıdan Mihver devletlerine karşı savaşan Müttefikleri desteklemeyi ve ABD’nin savunulmasını amaçlamıştır. ABD Başkanı bu yasayla, silah, hammadde, yedek parça ve teçhizat gibi stratejik malzemenin Müttefik ülkelere satışı, ödünç verilmesi, kiralanması ya da transferi konu- sunda yetkilendirilmiştir. Bu dönemde yasa kapsamında Türkiye’ye 95 milyon dolarlık savaş malzemesi verilmiştir.

İngiltere ve ABD, Kuzey Afrika’daki Müttefik zaferinin ardından, 12-16 Mayıs 1943’te Washington’da bir araya gelerek, Türkiye’yi savaşa sokma ve Romanya’daki Alman petrol tesislerine Türkiye üzerinden saldırı düzenleme planlarını görüşmüşlerdir. 11-24 Ağustos 1943’te düzenlenen Quebec Konferansı’nda da Türkiye’nin hava sahasını Müttefiklere açması ve Alman ticaret gemilerinin Boğazlardan geçişinin engellenmesi istekleri kararlaştırılmıştır. Mihver devletlerinin art arda yenilgilere uğratıldığı bir dönemde Türkiye, savaşta taraf olmanın ötesinde, Sovyetlerin savaş sonrası tutumunu hesaplamaya hazırlanmıştır. Nitekim 19 Ekim 1943’te yapılan Moskova Konferansı ile birlikte İngiltere, taahhüt ettiği yardımda tasarruf etme düşüncesiyle artık Türkiye’nin savaşa kendiliğinden girmesini istemiştir. İngiltere ve SSCB arasında 1 Kasım’da imzalanan protokole de, Türkiye’nin müttefik devletler safında savaşa girmesi ve hava üslerini açması için bir çağrıda bulunulacağı belirtildi. Bu dönemde özellikle Sovyetlerin kullandığı dil, Türkiye’nin savaş sonrası masasına oturabilmesi için savaşa girmesi gerektiği şeklinde olmuştur.

Refik Saydam Hükümeti döneminde ekonominin devlet tarafından geniş boyutlu kontrolü için zorunlu hukuki düzenlemeler yapılması ve devletin iktisadi sahaya yani piyasalara inmesini sağlayacak bir takım idari örgütlenmeler oluşturulması gerekmiştir. 18 Ocak 1940’ta Hükümete bu amaçla geniş yetkiler vermek için “Milli Korunma Kanunu” çıkartılmıştır. Bu kanun olağanüstü bir kanundu. Kanun’un çıkmasından bir ay sonra da idari örgütlenmeye gidilmiş, devletin iç ve dış ticarette fiilen yer alarak piyasalara inmesini sağlamak amacıyla 5.000.000 lira sermaye ile İstanbul’da “Ticaret Ofisi” kurulmuştur. Bu kuruluş, piyasa sahasına, her türlü yiyecek maddelerini satın almak, satmak, dağıtmak, stoklamak, depolamak, piyasadaki fiyatları denetlemek ve bu amaçla örgütler kurabilmek yetkileriyle donatılmıştır. Bununla birlikte dış ticaretle uğraşan ihracatçı ve ithalatçı girişimcilerin kendi alanlarındaki birlikler içerisinde örgütlenmelerine çalışılarak girişimcilerin bir araya getirilmeleri istenmiştir. Öte yandan devletin özel girişim üzerinde denetimini sağlamak üzere Ticaret Vekaleti’ne bağlı olarak çalışacak “İaşe Müsteşarlığı” da kurulmuştur. Refik Saydam, tarım ürünlerinin cari piyasa fiyatlarının oldukça altında fiyatla devletçe satın alınmasını savunmuştur. Örneğin kent nüfusunun beslenmesi ve ısınması için hayati bir öneme sahip olan iki ürün, buğday ve kömür karneye bağlanarak ucuza dağıtılmaya çalışılmış; ayrıca pasta ve benzeri unlu mamullerin yapımı devlet tarafından yasaklanmıştı. 1942 tarihli Varlık Vergisi Kanunu ise Şükrü Saraçoğlu Hükümeti döneminde çıkarılmıştır.

1942 yılı Kasım ayında çıkarılan "Varlık Vergisi Kanunu"ndaki esas amaç, %25 kararı ile birlikte büyük tüccarın elde ettiği gelirin bir defaya mahsus alınmak üzere devlet tarafından finanse edilmesidir. Ancak kanunla birlikte bürokrasinin eline sınırsız yetkilerin verilmesiyle ve bazı bürokratların da çeşitli burjuva unsurlarla ortak olmasıyla Varlık Vergisi Kanunu istenilen disiplini sağlayamamıştır. Yine de 1944 yılında yürürlükten kaldırılana kadar Varlık Vergisi ile 114.368 mükelleften yaklaşık 315.000.000 liralık vergi tahsil edilmiştir. Elde edilen bu gelir ise 1943 yılına ait devlet harcamalarının %38’ini oluşturmuştur.

21 Mart 1944 tarihinde Şükrü Saraçoğlu Hükümeti tarafından Meclis’e sunulan "Toprak Mahsulleri Kanunu" tasarısı 19 Nisan’da görüşülmeye başlanmış ve 26 Nisan 1944’de sonuçlanarak "Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu" adıyla kanunlaşmıştır. 1944 yılındaki kanuna göre, cetvellerde sayılan çeşitli toprak ürünlerinin değer ve miktarları, alınacak verginin miktarını belirlemek için temel alınan değerler olarak kabul edilecekti. Hububat ve bazı bakliyat ürünleri ayni yani tarımsal ürünün kendisi olarak verilebilecekti. Bunun yanında sanayide kullanılan bitkiler için ise vergi nakit olarak alınacaktı. Yine üreticinin tahmin ettiği miktar vergide değer tespitinin hareket noktası olacak, bununla birlikte görevli memurlar tarafında da bunun denetimi yapılacaktı. Yeni Kanunun 1943 yılındakinden farklı olan kısmı ise artık vergi oranının %10’a yükselmiş olmasıdır.

4 Mayıs 1940 tarihinde 3843 sayılı "Muamele Vergisi Kanunu" çıkarılmış ve bu kanun ile ülke içindeki mallara, ithal mallara ve banka/sigorta faaliyetlerine muamele vergisi konmuştur. Diğer taraftan 1941 yılında Sanayi Teşvik Kanunu’nun süresi dolmakla birlikte kanun, uzatılma ya da üzerinde yenilenme yapılmadığı için yürürlükten kaldırılmıştır.

Milli şef sözcüğü, 1926-27’den sonra Atatürk, Fevzi Çakmak, İnönü ve bazen de CHP Genel Sekreteri için kullanılmıştır. Atatürk’ün ölümünden sonra ise Ali Naci Karacan, Bugün gazetesindeki bir yazısında TBMM’nin İsmet İnönü’yü “milli şef” sıfatını vermesini önerdi.

Celal Bayar, 25 Ocak 1939’da başbakanlık görevinden istifa etti. CHP, bu tarihte seçimlerin yenilenmesi kararını aldı. Bu istifanın asıl nedeni Celal Bayar’ın liberal malî ve iktisadî politikaları savunmasıydı. Bu nedenle devletçi görüşleriyle bilinen Cumhurbaşkanı İnönü’yle ters düşüyordu.