TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKTİSAT TARİHİ

Atatürk, devletçiliği belirlerken devlet tekelini gerektiren yatırımlar hariç iktisadi devlet teşebbüslerinin özel teşebbüslere devredilebileceğini önemle belirtmişti. Sanayileşme çabasında; devletin öncülük ederek doğrudan yatırımlar yapması ve devlet teşekküllerinin kurulması ile ilgili konular, ayrıca 1938 yılı İktisadi Devlet Teşekkülleri Kanunu’nda belirtilmişti. Kanunda, devletin yatırım yapacağı
alanların aynı zamanda özel teşebbüse de açık olduğu ifade edilmişti.

Hükümet, 25 Şubat 1930 tarih ve 1567 sayılı “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında Kanun”la; Türk parasının kıymetinin korunması hakkında önlemler alma yetkisi almış, dış borçların ödenmesini ertelemiş ve ithalatı kısmıştı.

Tarım Satış Kooperatifleri kurulmalarından itibaren, iyi bir örgütlenme süreci geçirmişti. Örneğin; Ege Bölgesi’nde üzüm, incir, pamuk ve zeytinle ilgili olarak Tariş; Bursa’da Zeytin Birliği ve ipek börekçiliğiyle ilgili Koza Birlik; Marmara ve Trakya’da ayçiçeği  ekimini geliştirmek ve pazarlamak üzere Trakya Birlik; Güney’de önemli bir sanayi ürünü olan pamuğu korumak ve kollamak amacıyla Antalya’da Antbirlik ve Adana’da Çukobirlik; Güneydoğu’da bakliyat, biber, antepfıstığı ve üzümü değerlendirecek Güneydoğu Birlikleri; İç Anadolu’da yetişen üzümleri üzüm suyu ve şarap olarak değerlendirecek Tasko Birlik kurulmuştu.

Ziraat Vekâleti tarafından Ankara, Eskişehir, Erzurum ve Yeşilköy’de hububat ıslah istasyonları; Adana ve Nazilli’de pamuk ıslah istasyonları; Eskişehir Drayfarming istasyonu; Bursa, Antalya, Diyarbakır, Edirne ve Denizli ipek böcekçiliği istasyonları; Kayseri Yonca istasyonu; Antalya Sıcak İklim Nebatları Islah istasyonu kurulmuştu. Aynı bakanlık tarafından; Kemalpaşa dut fidanlığı; Antep fıstık fidanlığı; Bilecik, Kırklareli, Manisa, Tekirdağ, Ankara ve Erenköy asma fidanlığı; Rize çay fidanlığı; Kastamonu, Kocaeli ve Niğde elma fidanlığı; Giresun fındık fidanlığı; Antalya, Alanya ve Mersin narenciye fidanlığı; Kütahya vişne fidanlığı; İzmir zeytin fidanlığı, Aydın incir fidanlığı gibi fidanlıklar da oluşturulmuştu.

Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı, Cumhuriyet döneminin ilk büyük sanayi atılımıdır. Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı, ekonomik kaynakların düzene sokulması ve devletçilik ilkelerinin uygulanması bakımından da oldukça önemlidir. Çalışmalarını 1929 yılına kadar götürebileceğimiz Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı’nın hazırlıkları 1933 yılında tamamlanmış ve Sanayi Planı, 1934 tarihinde yürürlüğe girmişti.

İkinci Beş yıllık Sanayi Planı’yla madencilik, maden kömürü ocakları, elektrik santralları, ev yakacakları sanayi ve ticareti, toprak sanayi, gıda maddeleri sanayi ve ticareti, kimya sanayi, makine sanayi ve deniz ulaşımı şeklinde dokuz alanda yatırımlar yapılarak işletmeler kurulmasını hedeflenmişti.

n 1933 yılında İktisat Vekâleti’ne bağlı “Petrol Arama ve İşletme İdaresi” kurulmuştu. Aynı şekilde altın için de Altın Arama ve İşletme İdaresi faaliyete geçirilmişti. Bu işletmelerin yeterli katkı ve başarıyı sağlayamaması üzerine ise 2804 sayılı kanunla 14
Haziran 1935’de “Maden Tetkik Arama Enstitüsü” kurulmuştur.

Sümerbank’ın çekirdeğini Sanayi ve Maadin Bankası oluşturmuştu. Kitabımızın 2. Ünitesinde açıkladığımız gibi Sanayi ve Maadin Bankası, 19 Nisan 1925 tarihli 633 sayılı kanunla kurulmuş ve 1932 yılında Sanayi ve Kredi Bankası’na dönüştürülmüştü. Böylece sanayi kredisi verme işlevi bu yeni bankaya verilmişti. Ayrıca işlettiği
devlet fabrikaları da Devlet Sanayi Ofisi’ne bağlanmıştı. 3 Haziran 1933 tarihli ve 2262 sayılı kanunla bu iki kuruluş birleştirilerek 20 milyon TL sermayeli Sümerbank kurulmuştu.

Halk Bankası, küçük esnaf ve sanatkârın kredi ihtiyacını karşılamak için 8 Haziran 1933’de kurulmuştur. Ancak Halk Bankası, yeterli sermayenin sağlanamaması nedeniyle 1938 yılına kadar faaliyete geçememişti. Anonim şirket statüsüne sahip ve 3
milyon lira sermayeli bankanın başlarda, ödenmiş sermayesi 1.2 milyon TL olup, bunun 1 milyon TL’si Hazine’nin katkısıyla sağlanmıştı.

Etibank, ülkenin toprakaltı servetlerini rasyonel bir şekilde işleterek değerlendirmek, devletin madencilik ve elektrifikasyon alanındaki faaliyetlerini kurmak, işletmek, finanse etmek ve her türlü bankacılık işlemlerini gerçekleştirmek üzere 14 Haziran 1935 tarihli ve 2805 sayılı kanunla 20 milyon TL sermayeyle kurulmuştur.

İsmet Paşa, devletçilik kavramını da resmi anlamda ilk kez 30 Temmuz 1930’da Sivas nutkunda kullanmıştır. Doğru cevap C’dir.

Türkiye’de devletçilik uygulamaları, en belirgin şekliyle 1932 yılında başlamıştır.
1932 Temmuz’unda devlete iktisadî konularda müdahale yetkisi veren sekiz kanun tasarısının Meclis’e sunulması devletçi iktisat politikaların başlangıcı kabul edilmektedir. Doğru cevap D’dir.

1929 yılında yaşanan ekonomik bunalım sırasında fiyatı en çok düşen tarım ürünü buğday olmuştur. Doğru cevap A’dır.

Hükümet de 3 Temmuz 1932 tarihinde 2056 sayılı “Buğday Koruma Kanunu”nu çıkarmıştır. Kanun ile buğday fiyatlarındaki kısa dönemli dalgalanmaların önlenmesi hedeflenmiştir. Doğru cevap E’dir.

Tarımsal ürünler ile ilgili çıkarılan kanunlardan biri, 3 Temmuz 1932 tarihli ve 2061 sayılı “Türkiye’de Afyon Yetiştiriciler Satış Birliği” ku- rulması hakkındaki kanundur. Doğru cevap C’dir.

Kooperatifleşmeyi teşvik etmeyi amaçlayan “Tarım Satış Kooperatifleri Kanunu” 1935 yılında çıkmıştır. Doğru cevap E’dir.

İç Anadolu’da yetişen üzümleri üzüm suyu ve şarap olarak değerlendirmek için Tasko Birlik kurulmuştur. Doğru cevap B’dir.

1933 yılında Yüksek Ziraat Enstitüleri kurulmaya başlanmış ve ilk enstitü Ankara’da açılmıştır. Doğru cevap A’dır.

1926 yılında Uşak ve Alpullu’da kurulan şeker fabrikalarından sonra 5 Aralık 1933 tarihinde Eskişehir ve 19 Ekim 1934 tarihinde Turhal’da iki yeni şeker fabrikası faaliyete geçirilmiştir. Doğru cevap E’dir.

1929 Aralık’ında, Atatürk’ün himayesinde kurulan “Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti”nin kurucuları, TBMM Başkanı Kazım Özalp, TBMM Başkan Vekili Hasan Saka, Yusuf Kemal Tengirşenk, Saffet Arıkan, Mahmut Soydan, Celal Bayar, Fuat Umay, Reşit Saffet Ataman ve Emlak Bankası Genel Müdürü Hakkı Saffet Tan’dır. Doğru cevap D’dir.