TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKTİSAT TARİHİ

Lozan Barış Antlaşması’nın ilgili hükümleri uyarınca 1929 yılına kadar ertelenmişti. Lozan’daki bu kısıtlayıcı hükümlerin 1929’da yürürlükten kaldırılmasıyla birlikte gümrük tarifeleri kontrol altına alınmış ve ardından kamu gelirlerinde ciddi bir artış sağlanmıştı. Artan gümrük gelirleriyle birlikte kamu maliyesinin ekonomiye müdahale olanakları da artmıştı.

Türkiye’de devletçilik uygulamaları, en belirgin şekliyle 1932 yılında başlamıştı. 1932 Temmuz’unda devlete iktisadî konularda müdahale yetkisi veren sekiz kanun tasarısının Meclis’e sunulması devletçi iktisat politikaların başlangıcı kabul edilmektedir.

Hükümet, 25 Şubat 1930 tarih ve 1567 sayılı “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında Kanun”la; Türk parasının kıymetinin korunması hakkında önlemler
alma yetkisi almış, dış borçların ödenmesini ertelemiş ve ithalatı kısmıştır. Millileştirme ise 1933 yılından itibaren büyük bir ivme kazanmıştır.

Ziraat Bankası 1931 yılında, köylüden buğday alarak fiyatlardaki düşüşü önlemeye çalışmıştı. Alımlar ise köylünün borcunu ödeyememesi nedeniyle
borca karşılık yapılacaktı. Bankanın bu işten doğabilecek zararı ise devletçe karşılanacaktı. Ziraat Bankası kanalıyla piyasaya müdahale, alım fiyatlarının
düşük tutulması nedeniyle yeterli olamamıştı. Hükümet de 3 Temmuz 1932 tarihinde 2056 sayılı “Buğday Koruma Kanunu”nu çıkarmıştı. Kanun ile buğday fiyatlarındaki kısa dönemli dalgalanmaların önlenmesi hedeflenmişti.

Erken Cumhuriyet Dönemi içerisinde dikkati çeken bir başka faaliyet de kooperatifleşmeyi teşvik etmeyi amaçlayan 1935 tarih ve 2834 sayılı “Tarım Satış Kooperatifleri Kanunu”nun çıkarılmasıdır. Kanun’un temel amacı, küçük üreticiyi örgütlemek ve bu kesimi özel girişimciliğin güçlü bir unsuru olarak ekonomik yaşama sokabilmekti.

Atatürk, 1937 yılında, başta Ankara’daki Gazi Çiftliği olmak üzere ülkenin çeşitli yerlerinde kurmuş olduğu özel çiftliklerini, teknik yayma çabalarında kullanılmak üzere hazineye bağışlamıştı. 1938 yılına gelindiğinde bu çiftlikleri devralmak üzere, bir iktisadi devlet girişimi olarak örgütlenen Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu kurulmuştu. Kurum’un başlıca görevi, tarımda çağdaş bilgi ve becerileri yaymak olarak tespit edilmişti.

1929-1939 yılları arasında gerçekleştirilen faaliyetler arasında; dağınık köylerin birleştirilmesi, bine yakın zirai kombinanın tesisi, Anadolu’nun on iki su bölgesine ayrılarak merkezi bir sulama sisteminin oluşturulması ve tarıma yönelik Devlet İktisadi Teşekkülleri’nin kurulmasının hızlandırılması gibi çabalar da yer almıştı. Bu kuruluşların belli başlı olanları ise; Zirai Kombinalar (1937),
Ziraat Bankası, Tekel, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (1935), Toprak Mahsülleri Ofisi (1938), Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri (1935) dir.

1929 Aralık’ında, Atatürk’ün himayesinde kurulan “Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti”nin yarı resmi bir nitelik taşıdığını belirtmek gerekir. Cemiyet’in kurucuları, TBMM Başkanı Kazım Özalp, TBMM Başkan Vekili Hasan Saka, Yusuf
Kemal Tengirşenk, Saffet Arıkan, Mahmut Soydan, Celal Bayar, Fuat Umay, Reşit Saffet Ataman ve Emlak Bankası Genel Müdürü Hakkı Saffet Tan’dı. Bu cemiyet günümüzde Türkiye Ekonomi Kurumu ismiyle çalışmalarını sürdürmektedir.

2058 sayılı Devlet Sanayi Ofisi Kanunu 3 Temmuz 1932’de, 2064 sayılı Türkiye Sanai Kredi Bankası Kanunu ise 7 Temmuz 1932 tarihinde TBMM’den geçti. Devlet Sanayi Ofisi’nin ilk görevi, devlet teşebbüsü halinde kurulması planlanan fabrikaların yapımını sağlamaktı. Ayrıca Ofis’e, yerli hammaddelerin üretimde kullanım şekilleri ve tüketimlerini arttırıcı araştırmalar yapmak, Ofis’e gönderilecek teknik sorunları çözmek ve üretim tesisleriyle ilgili projeleri
değerlendirmek gibi görevler de yüklenmişti

3 Haziran 1933 tarihli ve 2262 sayılı kanunla bu iki kuruluş birleştirilerek 20 milyon TL sermayeli Sümerbank kurulmuştur. 

Sümerbank’ın başlıca görevleri şunlardı:
• Devlet Sanayi Ofisi’nden devralacağı fabrikaları işletmek,
• Özel sanayi kuruluşlarındaki devlet iştiraklerini yönetmek,
• Özel kanunlara göre kurulacak fabrikalar dışındaki devlete ait bütün sınai kurumlarının etüt ve projelerini hazırlamak, bunları kurmak ve yönetmek,
• Sermayesi ölçüsünde ülkenin kalkınması için gerekli sınai kuruluşlarına katılmak,
• Ülkeye ve kendi fabrikalarına gerekli iş gücünü yetiştirmek,
• Sınai kurumlara kredi vermek ve her türlü bankacılık işlemleri yapmak.
• Ulusal sanayiin gelişmesi için gerekli önlemleri araştırmak.

İsmet Paşa, devletçilik kavramını da resmi anlamda ilk kez 30 Temmuz 1930’da Sivas nutkunda kullanmıştı.

1937’ye gelindiğinde; devletçilik ilkesinin, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin temel özelliklerinden biri olduğu kabul edilmişti

Ekonomik bunalım sırasında fiyatı en çok düşen tarım ürünü ise buğday olmuştu

Tarım Satış Kooperatifleri kurulmalarından itibaren, iyi bir örgütlenme süreci geçirmişti. Örneğin; Ege Bölgesi’nde üzüm, incir, pamuk ve zeytinle ilgili olarak Tariş; Bursa’da Zeytin Birliği ve ipek börekçiliğiyle ilgili Koza Birlik; Marmara ve Trakya’da ayçiçeği ekimini geliştirmek ve pazarlamak üzere Trakya Birlik; Güney’de önemli bir sanayi ürünü olan pamuğu korumak ve kollamak amacıyla Antalya’da Antbirlik ve Adana’da Çukobirlik; Güneydoğu’da bakliyat, biber, antepfıstığı ve üzümü değerlendirecek Güneydoğu Birlikleri; İç Anadolu’da yetişen üzümleri üzüm suyu ve şarap olarak değerlendirecek Tasko Birlik kurulmuştu.

Türkiye’nin bağımsız bir gümrük politikası izlemesi, Lozan Barış Antlaşması’nın ilgili hükümleri uyarınca 1929 yılına kadar ertelenmişti. Lozan’daki bu kısıtlayıcı hükümlerin 1929’da yürürlükten kaldırılmasıyla birlikte gümrük tarifeleri kontrol altına alınmış ve ardından kamu gelirlerinde ciddi bir artış sağlanmıştı.

Ziraat Bankası 1931 yılında, köylüden buğday alarak fiyatlardaki düşüşü önlemeye çalışmıştı. Hükümet de 3 Temmuz 1932 tarihinde 2056 sayılı “Buğday Koruma Kanunu”nu çıkarmıştı.

1933 yılında Yüksek Ziraat Enstitüleri kurulmaya başlanmış ve ilk enstitü Ankara’da açılmıştı.

Sanayi Kongresi, 22-23 Nisan 1930 tarihleri arasında “gayemiz: Türkiye, Türkiye devleti gibi yeni ve ileri olmalıdır” parolasıyla toplanmıştı.

Prof. Orlof başkanlığındaki Sovyet heyetinin hazırladığı rapor 1933 yılı sonuna doğru hükümete sunulmuştu. Hükümet ve Atatürk rapor üzerinde gerekli düzeltmeleri yapmış ve kesinleşen plan, “Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı” olarak 17 Nisan 1934’te yürürlüğe konulmuştur.

2804 sayılı Maden Tetkik Arama Enstitüsü Kanunu’nun gerekçesinde, Türkiye’de maden araştırmaları yapılmadığı için madencilik alanında büyük ve ciddi sermayenin oluşmadığı belirtilmişti.