TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKTİSAT TARİHİ

İttihat ve Terakki Cemiyeti, uzun yıllar süren askeri ve politik bir mücadeleden sonra 23 Temmuz 1908’de meşruti düzeni ikinci kez ilan ettirmeyi başarmıştı.

1907 yılının ikinci yarısından itibaren Ahmet Rıza’nın başkanlığındaki Terakki ve İttihat Cemiyeti ile Selanik’te bulunan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti karşılıklı görüşmelere başladı. En sonunda 26 Eylül 1907’de bir bildiri yayınlandı ve bu iki cemiyetin “Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti” adı altında birleştirildiği açıklandı.

Ticaret Nezâreti 1839’da kurulduktan bir yıl sonra bu nezarete bağlı ticaret mahkemesi kuruldu.

Genellikle eğitim üzerine yazdığı yazılarla tanınan Ethem Nejat ise “Ruh-ı Ticaret” adlı yazısında ticarette şirketleşmenin önemine değinmişti.

1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Antlaşması’nın İngiliz tüccarı lehine imtiyazlar içermesi ve özellikle ihraç yasaklarını ve tekel usulünü kaldırması Osmanlı zanaatlarını derinden etkilemişti.

İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1912 kongresinde sözü edilen Teşvik-i Sanayi Kanunu, 14 Aralık 1913’te Kanun-u Muvakkat olarak yayımlanmıştır.

En sonunda 1842’de İsveç Konsolosluğu’nun himayesinde, İngiliz, Fransız, Avusturyalı, Hollandalı, Danimarkalı, İspanyol, Rus, Sardunyalı, Toskanalı, Yunan ve ABD’li tüccarlar tarafından The Bank of Smyrna (İzmir Bankası) kuruldu. The Bank of Smyrna, Osmanlı Devleti’nde kurulan ilk modern bankadır.

Maliye Nezâreti, 3 Temmuz 1915’te kâğıt para ihracı için Düyûn-ı Umûmiye İdaresi’yle bir sözleşme imzaladı.

18 Ağustos 1917 tarihinde İaşe-i Umumiye Kararnamesi çıkartılarak Harbiye Nezâreti’ne bağlı İaşe Umum Müdürlüğü oluşturuldu.

Nitekim Fransa, Ankara Hükümeti’ni resmen tanıyan ilk Batılı devlet olmuş ve 20 Ekim 1921 Ankara’da Türk–Fransız Antlaşmasını imzalamıştı.

Makedonya sorunun aldığı şekil Müslüman-Türk unsuru telaşlandırmıştı. Mithat Şükrü (Bleda) Bey’in evinde Eylül 1906’da yapılan toplantıda Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruldu. Bu Cemiyet, Paris’teki Cemiyet’ten tamamen bağımsızdı. Bu örgütün önemli özelliklerinden birisi II. ve III. Ordu mensupları arasında yayılmış olmasıydı. Enver, Resneli Niyazi, Ömer Naci Beyler gibi genç idealist subaylar hareketin etkili üyeleri idiler. Jön Türk hareketi pasifist olmak
tan çıkıp silahlı direnişi de eylem pratikleri içine almaya başladı.

İttihatçılar, Makedonya’da bir isyan başlattılar ve isyanı kısa bir süre içerisinde oldukça genişlettiler. İsyanı bastırmak için yoğun çaba sarf eden II. Abdülhamit ise başarılı sonuçlar alamadı. İttihatçılar 23 Temmuz 1908’de Makedonya’da çeşitli şehir ve kasabalarda “hürriyeti” ilan ettiklerini duyurdular. Bu durum karşısında Padişah da 24 Temmuz 1908’de “Meclis-i Mebusan’ın içtimaa davet olunması hakkında irade-i seniyye”yi yayınlamak zorunda kaldı. Dönemin metinlerinde “hürriyetin ilanı” olarak adlandırılan, günümüzde ise birçok araştırmacı tarafından 1908 Devrimi olarak değerlendirilen siyasal olay gerçekleştirildi.

Milli iktisat politikasına geçişte iki temel neden öne çıkmaktadır. Birincisi, başta Ziya Gökalp olmak üzere bazı İttihatçı ideologların Alman modelinin etkisinde kalmalarıdır. Almanya’nın kısa sürede gelişmesini sağlayan milli iktisat, bu aydınlar için çekici gelmişti. Ziya Gökalp’ın “Fert yok, Cemiyet var” özdeyişi milli iktisat düşüncesine işaret etmişti.

Ziya Gökalp, milli iktisat düşüncesinin yayın organı niteliğinde bulunan İktisadiyat Mecmuası’nda yayınladığı makalelerde milletleşmeyi sağlayacak etkenlerden birinin de milli iktisat anlayışı olduğunu belirtmişti. O’na göre “Türkleri bir camia haline getirecek ve Türk harsının teşekkülünü temin edecek âmillerden biri de “milli iktisat”tır. (Gökalp, 1333: 1-2) Milli iktisat düşüncesinin savunuculuğunu yapan ünlü düşünürlerden biri de Tekin Alp’tir. Türkçülük ideolojisini benimsemiş olan Tekin Alp, iktisat alanında millileşmenin gerekliliğine inanmıştı. Yazılarında ülkenin iktisadi alanında ilerlemesi için maddi ve manevi himayeye muhtaç olduğunu açıklamıştı. Ziya Gökalp ve Tekin Alp’in dışında Yusuf Akçura ve Ahmet Muhiddin gibi dönemin üretken düşünürleri milli iktisat, Müslüman-Türk orta sınıfının oluşturulması ve sanayileşmenin gerekliliği gibi konularda birçok makale yayınlamışlardır.

Osmanlı'da kurulan ilk anonim şirket 1849 tarihli Şirket-i Hayriyye’dir. Şirket, İstanbul Boğazı’nda yolcu taşımacılığı yapmak üzere kurulmuştur.

1908’den sonra Müslüman-Türk kesiminin büyük bir hevesle ticaret yapmaya özendirildiği görülmektedir. İstanbul’da Müslüman Ticaret Cemiyeti kurularak, Müslüman topluluğun ticaret alanında bilgilendirilmesi amaçlanmıştı. Manastırlı İsmail Hakkı gibi bazı İslamcı aydınlar ayet ve hadisleri kullanarak, Müslüman kesimi ticaret ve sanayi ile uğraşmaya teşvik etmiştir. Müslümanları ticaretle uğraşmaya özendiren en önemli dergilerden biri İslamcı-Türkçü çizgide yayın yapan İslam Mecmuası’ydı.

Tanzimat döneminde üretime yönelik bazı şirketler kurulmuştur. Bunlar; Simkeşler Şirketi (14 Ağustos 1866), Debbağlar Şirketi (Eylül 1866), Saraçlar Şirketi (25 Haziran 1867), Kumaşçılar Şirketi (9 Nisan 1868), Dökümcüler Şirketi (14 Nisan 1868) ve Demirciler Şirketi (29 Nisan 1868)’dir. Fakat girişimler istenilen sonucu verememişti.

Osmanlı Devleti’nin sömürülmesine aracılık eden bu bankalardan bazıları şunlardı: • Şirket-i Umûmiye-i Osmaniye Bankası (1864) • Şirket-i Maliye-i Osmaniye Bankası (1866) • İtibar-ı Umumî-yi Osmanî Bankası (1869) • Avusturya-Osmanlı Bankası (1871) • Osmanlı-Türk Bankası (1871) • İstanbul Bankası (1872) • Kambiyo ve Esham Bankası (1872) • Rus Bankası (1871) • Osmanlı Umûr-ı Nafia Bankası 'dır.