Ekonomi Politikası Arayışları ve Yeniden İnşa (1923-1929)

Mahmut Esat Bozkurt

Ertuğrul/Bilecik Mebusu Osmanzade Hamdi Bey, İzmir Mebusu Enver Bey, Saruhan/Manisa Mebusu Necati Bey, Konya Mebusu Vehbi Bey, Posta ve Telgraf Müdür-ü Umumisi Sabri ve Tüccardan Ali İhsan Bey seçilmiştir.

• Türkiye’de kredi sorunu

• Üretimin düzenlenmesi

• Gümrük sorunları

• Vergiler

• Ulaştırma araçları 

Milli Türk Ticaret Birliği, Refet Paşa’nın büyük desteğiyle İstanbul tüccarı tarafından Kurtuluş Savaşı’nın hemen sonrasında kurulmuştu. Milli Türk Ticaret Birliği bir tüccar kuruluşu olmasına rağmen esnafları ve işçileri de örgütlemiştir. Bu birlikler arasında esnaf birliği etkili olamamış, ancak Amele Birliği pek çok faaliyette bulunmuştu.

Milli Türk Ticaret Birliği, İzmir’de bir kongrenin toplanacağını haber alır almaz hazırlıklara başlamış ve ihtisas komisyonları kurmuştu. Ayrıca iki hazırlık kongresi de düzenlemişti. Aynı şekilde Türk Umum Amele Birliği de kongre için hazırlıklara başlamıştı.

Gümrüklerin himayesi ve bağımsızlığı, yabancı sermayeye hiçbir şekilde tekel ve imtiyaz ve
rilmemesi, milli bir emisyon bankasının kurulması, vergilerin ıslahı, yabancı sermayenin ülkeye zararsız bir şekilde gelmesi, işadamı ve bürolarda çalışacak elemanların yetiştirilmesi için okul ve kursların açılması, ekonomik ve mali konularda meslek ve ihtisas kuruluşlarının görüşlerinin alınması, dış ticaretin, devletin de sermayesine katılacağı büyük Türk anonim şirketleri elinde örgütlenmesinin ve millileştirilmesinin sağlanmasıdır.

Her kazadan üçü çiftçi temsilcisi, diğer beşi ise amele, tüccar, zanaatkâr, şirket ve banka temsilcisi olmak üzere sekiz üye belirlenecekti. Üyelerin belirlenmesinde servetlere bakılmayacak ve muhtaç üyelere kalacak yer tahsis edilecekti. 

Çiftçi, tüccar, sanayici ve işçileri temsil eden 1135 kişi katılmıştır.

17 Şubat 1923

Kazım Karabekir

İzmir İktisat Kongresi Başkanı Kazım Karabekir Paşa’nın isteğiyle 12 maddeden oluşan bir Misak-ı İktisadi yayımlanmıştı. Bu maddeler şunlardı: 1. Madde: Türkiye, milli hudutları dâhilinde, lekesiz bir istiklal ile dünyanın sulh ve terakki unsurlarından biridir. 2. Madde: Türkiye halkı, hâkimiyetini; kanı ve canı pahasına elde ettiğinden, hiçbir şeye feda etmez ve milli hâkimiyete müstenit olan (dayanan) Meclis ve hükümetine daima zahirdir (yardımcıdır). 3. Madde: Türkiye halkı, tahribat yapmaz; imar eder. Bütün mesai, iktisaden memleketi yükseltmek gayesine matuftur. 4. Madde: Türkiye halkı sarfettiği eşyayı mümkün mertebe kendi yetiştirir. Çok çalışır: vakitte, servette ve ithalatta israftan kaçar, milli istihsali (üretimi) temin için icabında geceli gündüzlü çalışmak şiarıdır. 5. Madde: Türkiye halkı, servet itibariyle bir altın hazinesi üzerine oturduğuna vakıftır. Ormanlarını evladı gibi sever, bunun için ağaç bayramları yapar; yeniden orman yetiştirir. Madenlerini kendi milli istihsali için işletir ve servetlerini herkesten fazla tanımaya çalışır. 6. Madde: Hırsızlık, yalancılık, riya ve tembellik en büyük düşmanımız; taassuptan uzak dindarane bir salabet (sebat, manevi kuvvet) her şeyde esasımızdır. Her zaman faideli yenilikleri severek alırız. Türkiye halkı mukaddesatına, topraklarına, şahıslarına ve mallarına karşı yapılan düşman fesat propagandalarından nefret eder ve daima bunlarla mücadeleyi bir vazife bilir. 7. Madde: Türkler, irfan ve marifet aşığıdır. Türk, her yerde hayatını kazanabilecek şekilde yetişir; fakat, herşeyden evvel memleketinin malıdır. Maarife verdiği kutsiyet dolayısıyla Mevlüd-i Şerif, kandil gününü, aynı zamanda bir kitap bayramı olarak te’sid eder (kutlar). 8. Madde: Birçok harpler ve zaruretlerden dolayı eksilen nüfusumuzun fazlalaşması ile beraber sıhhatlerimizin, hayatlarımızın korunması en birinci emelimizdir. Türk mikroptan, pis havadan, salgından ve pislikten çekinir; bol ve saf hava, bol güneş ve temizliği sever. Ecdat mirası olan binicilik, nişancılık, avcılık, denizcilik gibi bedeni terbiyenin yayılmasına çalışır. Hayvanlarına da aynı dikkat ve himmeti göstermekle beraber, cinslerini düzeltir ve miktarlarını çoğaltır. 9. Madde: Türk; dinine, milliyetine, toprağına, hayatına ve müessesatına (kurumlarına) düşman olmayan milletlere daima dosttur; ecnebi sermayesine aleyhtar değildir. Ancak, kendi yurdunda kendi lisanına ve kanununa uymayan müesseselerle münasebette bulunmaz. Türk, ilim ve sanat yeniliklerini nerede olursa olsun, doğrudan doğruya alır ve her türlü münasebette fazla mutavassıt (aracı) istemez. 10. Madde: Türk açık alın ile serbestçe çalışmayı sever, işlerde inhisar (tekel) istemez. 11. Madde: Türkler, hangi sınıf ve meslekte olurlarsa olsunlar, candan sevişirler. Meslek, zümre itibariyle elele vererek birlikler, memleketini ve birbirlerini tanımak, anlaşmak için seyahatler ve birleşmeler yaparlar. 12. Madde: Türk kadını ve kocası, çocuklarını iktisadi misaka göre yetiştirir.

Bu konular şu şekilde belirlenmişti: Reji, ziraat ve maarif, asayiş, aşar, Ziraat Bankası ve zirai, kredi, yollar, orman, hayvancılık, çiftçiliğe ve ziraatta makineleşmeye ait sorunlar.

Tüccar grubunun esasları yirmi konu ve 119 madde ile belirlenmişti. Önemlileri şunlardı: 1. Gümrük himayesi ve gümrük bağımsızlığının kayıtsız-şartsız olması. 2. Cuma günü bütün Türk halkı için resmi tatil gününün olması. 3. Yabancı sermayeye, devletle ortak dahi olsa, hiçbir şekil ve surette inhisar ve imtiyazın verilmemesi. 4. Sahillerimizde kabotaj hakkının kullanılmasında ne devlete ne de şahıslara imtiyaz tanınmaması. 5. Milli bir emisyon bankasının kurulması. 6. Yabancı sermayenin ülkeye zarar vermeyecek şekilde girmesinin sağlanması. 7. Dış ticaretin, devletin de sermayesine katılacağı büyük Türk şirketleri elinde örgütlendirilmesi ve millileştirilmesi. 8. Temettü vergisinin değiştirilmesi. 9. Kambiyo meselesinin düzeltilmesi için bu konuda ihtisas yapmış bir komisyonun kurulması. 10. Madenlerimizin kıymeti ve istihsalatı hakkında toplanılan malumat ve istatistiklerin muntazaman neşri. 11. Ticaret ve sanayi odalarının yeniden düzenlenmesi. 12. Ekonomik ve mali kararlarda meslek ve ihtisas kuruluşlarının görüşlerinin alınması. 13. İş adamı ve işgören yetiştirilmesi amacı ile yeni okul ve kursların açılması 

1. Gümrüklerde himaye usulü 2. Teşvik-i Sanayi Kanunu hakkında 3. Yollar ve vesait-i nakliyede hususi tarife 4. Sanayi bankaları 5. Tedrisat-ı sınaiye 6. Sanayi odaları 

Kongre’de işçi grupları için ekonomik esaslar başlığı altında 34 madde halinde tespit edilmişti. Önemlileri şunlardı: 1. Amele yerine işçi denilmesi. 2. Belediye ve milletvekili seçimlerinde mesleki temsil usulünün kabulü. 3. Tarım dışında günlük çalışma süresinin sekiz saat olması. 4. Sendika kurma hakkının tanınması. 5. Grev Kanunu’nun işçiler lehine yeniden incelenmesi. 6. Asgari ücretlerin sendikalar kuruluna denk belediye meclislerince saptanması. 7. 1 Mayıs’ın işçi bayramı olması. 8. İşçi ücretlerinin muntazaman ve nakit olarak ödenmesi. 9. Haftada bir gün tatil tanınması. 10. Büyük iş yerlerinde işçilerin kaza ve ihtiyarlık sigortalarına bağlanması. 11. İşyerlerinin sağlık açısından denetimi. 12. İşçi çocuklarının şehir çocuklarından öncelikle yatılı sanat okullarına ücretsiz kabulü. 13. Ülkede tüm işgücü açıklarının Türk işçilerince doldurulması

1923-1929 döneminde tarımsal alanda izlenen politikalar genel olarak İzmir İktisat Kongresi’ne katılan gruplarca tespit edilen ilkelere dayandırılmıştı.

“Dime” ve “öşür” olarak da anılan bu vergi, ilk bakışta şer’i bir vergi olarak gözükmekle birlikte, çok önceden uygulama alanı bulmuş ve Osmanlı döneminde de ekonomik kaygılar nedeniyle korunmuştu. Matrahı gayrisafi ürün olan aşar vergisi, çiftçinin hasat sonu elde ettiği hasılatın üzerinden hesaplanmıştı. Vergi oranı esas olarak 1/10’du

1. Aşarın tahsil edilmesi sırasında çiftçilerin gördüğü zararlar ortadan kaldırılmış, mültezimlerin baskıları son bulmuş ve köylüye ürettiği ürünlerde tasarruf edebilme şansı tanınmıştır. 2. Çiftçinin vergi mükellefiyeti hafiflemiş ve köylünün refah seviyesini yükseltmek amaçlanmıştır. 3. Aşarın kaldırılmasıyla hem küçük çiftçiler hem de büyük toprak sahibi çiftçiler üretimi arttırma yönünde teşvik edilmişlerdir. 4. Aşarın kaldırılmasıyla mültezimlerin köylü üzerinden kazandıkları haksız kazançlara son verilmiş, böylece çiftçiye ve tarımsal gelişmeye yönelik önemli bir kaynak daha aktarılmıştır

Aşar gibi gayrisafi gelirden alınan bu vergi, koyun sayısı başına hesaplanmıştı.

Ziraat Bankası