TÜRKİYE CUMHURİYETİ İKTİSAT TARİHİ - Deneme Sınavı - 17

İttihat ve Terakki Cemiyeti, uzun yıllar süren askeri ve politik bir mücadeleden sonra 23 Temmuz 1908’de meşruti düzeni ikinci kez ilan ettirmeyi başarmıştı. Cemiyet’in 1908’den önceki temel amacı, 1876 Kanun-u Esasi’sini tekrar uygulanmasını ve Meclis-i Mebusan’ın yeniden toplanmasını sağlamaktı. Ancak birçok yazar tarafından “1908 Devrimi” olarak nitelendirilen bu gelişme, daha sonraki yıllarda toplumun sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel yapısını değiştirme amacına evrildi. Osmanlı aydınlarının uzun süreden beri sordukları “Bu devlet nasıl kurtarılabilir?” sorusuna bu yıllarda farklı cevaplar verildi.

II. Abdülhamit’in mutlakiyetçi rejimi önce düşünsel daha sonra da eylemsel olarak muhalefetle karşılaşmaya başladı. İstanbul’da yüksek okullarda hürriyet talep eden öğrenciler tarafından gizli dernekler kurulmaya başlandı. Bunlardan biri Mekteb-i Tıbbiye’de hayata geçirildi. Arnavut asıllı İbrahim Temo’nun önerisiyle Abdullah Cevdet, İshak Sukuti, Mehmet Reşit ve Hüseyinzade Ali tarafından 1889’da İttihad-ı Osmanî Cemiyeti kuruldu.

1897 yılında Jön Türklerin Paris şubesinin başına, bir dönem Mülkiye’de siyasi tarihi dersleri veren Mizancı Murat Bey geçti. Aynı yıl Murat Bey ve birkaç arkadaşı, Cemiyet’in merkezini
Cenevre’ye taşıdı. Murat Bey’in Padişahla uzlaşması ve İstanbul’a dönmesinden sonra  cemiyet, Ahmet Rıza Bey’in kontrolüne girdi. Damat Mahmut Paşa’nın 1899’da Padişah’la ihtilafa düşmesinden sonra iki oğlunu (Lütfullah ve Sabahattin Beyler) yanına alarak Paris’e gelmesinden sonra mücadele hareketlendi. II. Abdülhamit’e karşı mücadele veren gruplar, 4-9 Şubat 1902’de Paris’te bir araya gelerek kongre düzenlemişlerdi. I. Liberaller Kongresi
olarak da adlandırılan bu girişim, güç birliği yerine ayrılığı daha da derinleştirdi. Rejimin devrilmesinde Batılı demokrat hükümetlerden yardım alınıp alınmayacağı konusunda tartışmalar yaşandı. Prens Sabahattin’in başını çektiği grup müdahaleden yana, Ahmet Rıza ve arkadaşları da müdahale karşıtı bir tutum takınmışlardır.

Mehmet Cavit Bey, kaleme aldığı “İlm-i İktisad” kitabıyla biliniyordu. Dört cilt olarak 1899’da basılan kitap, üretim, değişim, bölüşüm, tüketim, para, kredi ve dış ticaret gibi iktisadın çeşitli başlıklarını içermişti. Kitapta, liberal ekonominin savunuculuğu yapılmış ve himaye reddedilmişti. Himayeci ekonomi politikalarının öncüsü sayılabilecek Friedrich List’in
görüşlerine ağır eleştiriler getirilmiştir. List’in bir ulusun hem ziraatçi, hem sanayici, hem de tüccar olmasına ilişkin düşüncelerinin mümkün olmadığı açıklanmıştı.

Balkan Savaşlarının sonunda ülkeye egemen olan Türkçülük fikri, iktisadi alanı doğrudan etkiledi ve milli iktisat politikasının uygulanmasının ideolojik ortamını oluşturdu.

Milli iktisat düşüncesinin savunuculuğunu yapan ünlü düşünürlerden biri de Tekin Alp’tir. Türkçülük ideolojisini benimsemiş olan Tekin Alp, iktisat alanında millileşmenin gerekliliğine inanmıştı. Yazılarında ülkenin iktisadi alanında ilerlemesi için maddi ve manevi himayeye muhtaç olduğunu açıklamıştı. Ziya Gökalp ve Tekin Alp’in dışında Yusuf Akçura ve Ahmet Muhiddin gibi dönemin üretken düşünürleri milli iktisat, Müslüman-Türk orta sınıfının oluşturulması ve sanayileşmenin gerekliliği gibi konularda birçok makale yayınlamışlardır.

Ticaret Nezâreti 1839’da kurulduktan bir yıl sonra bu nezarete bağlı ticaret mahkemesi kuruldu. Mevzuat alanındaki boşluğu tamamlamak üzere 1850’de Kanunname-i
Ticaret-i Berriye adıyla bir kanun çıkartıldı. Bu kanun Tanzimat döneminde özel hukuk alanında çıkartılan ilk yasadır.

Balkan Savaşı, Osmanlı toplumu üzerinde büyük bir sarsıntı yarattı. Osmanlıcılık ideolojisi terk edilerek Türkçülük ideolojisi benimsendi. Kültür, eğitim ve ekonomi başta olmak üzere toplum ve devlet yaşamı bu ideoloji doğrultusunda yeniden örgütlendi. Toplumdaki iktisadi uyanış duygusu güçlendi. II. Meşrutiyet döneminde gerçekleştirilen boykotlar (Avusturya-Macaristan’a, Yunanistan’a, İtalya’ya, 1913-1914 Osmanlı Rumları’na ve Bulgaristan’a karşı) iktisadi uyanışı pekiştiren bir niteliğe sahip olmuştur.

Mekteb-i Mülkiye’de dersler veren Sakızlı Ohannes Paşa ve Portakal Mihail Paşa da
Osmanlı Devleti’nin sanayileşmesini kaynak israfı olarak değerlendirmişlerdir. Buna rağmen Osmanlı Devleti’nde sanayileşmenin gerekliliğini savunan aydınlar da mevcuttu. Jön Türk hareketi içinde yer almış bulunan Mizancı Murat Bey, tarımın yanı sıra sanayi ve ticaretin de geliştirilmesini önermişti. Ahmet Mithat Efendi ve Musa Akyiğitzade de sanayileşmeyi savunan etkili aydınlardandı. Bunların dışında 1908 Devrimi’nden önce sanayileşmenin
gerekliliği üzerinde duran ender yayın organlarından biri, 1907’de İzmir’de Salih Zeki tarafından çıkarılan Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi önemli bir yer tutmaktadır.

En sonunda 1842’de İsveç Konsolosluğu’nun himayesinde, İngiliz, Fransız, Avusturyalı, Hollandalı, Danimarkalı, İspanyol, Rus, Sardunyalı, Toskanalı, Yunan ve ABD’li tüccarlar tarafından The Bank of Smyrna (İzmir Bankası) kuruldu. The Bank of Smyrna, Osmanlı  Devleti’nde kurulan ilk modern bankadır. Banka, İsveç Konsolosluğu’nun himayesinde ve hükûmetten izin alınmadan kurulması nedeniyle kapatıldı.

Kanun-i Esasi  1876 yılında yapılmıştır

876’da ilan edilen Kanun-ı Esasi, iki yıl sonra II. Abdülhamit tarafından rafa kaldırılmıştır

1897 yılında Jön Türklerin Paris şubesinin başına Mizancı Murat Bey geçmiştir.

Ziya Gökalp’ın “Fert yok, Cemiyet var” özdeyişi milli iktisat düşüncesine işaret
etmişti.

1850’de Kanunname-iTicaret-i Berriye adıyla bir kanun çıkartıldı

1849 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda kurulan ilk anonim şirket-i Hayriyye’dir

Dokumacılık, ipekçilik, ağaç işlemeciliği, çinicilik, bakır ve demircilik, bıçak, kılıç, kama, tabanca
ve tüfek yapan silah imalatçılığı, terzilik, kunduracılık ve kuyumculuk gibi zanaatlar mevcuttu

Tanzimat döneminde üretime yönelik bazı şirketler kurulmuştur. Bunlar; Simkeşler Şirketi (14
Ağustos 1866), Debbağlar Şirketi (Eylül 1866), Saraçlar Şirketi (25 Haziran 1867), Kumaşçılar Şirketi (9 Nisan 1868), Dökümcüler Şirketi (14 Nisan1868) ve Demirciler Şirketi (29 Nisan 1868)’dir.

Milli olmaktan uzak ve Osmanlı Devleti’nin sömürülmesine aracılık eden bu bankalardan bazıları şunlardı:
• Şirket-i Umûmiye-iOsmaniye Bankası(1864)
• Şirket-i Maliye-i Osmaniye Bankası (1866)
• İtibar-ı Umumî-yi Osmanî Bankası (1869)
• Avusturya-Osmanlı Bankası (1871)
• Osmanlı-Türk Bankası (1871)
• İstanbul Bankası (1872)
• Kambiyo ve Esham Bankası (1872)
• Rus Bankası (1871)
• Osmanlı Umûr-ı Nafia Bankası (1871

Ünlü tarihçi Halil İnalcık’a göre Osmanlı Devleti’nde ilk kapitülasyonlar 1352’de Cenevizlilere verilmişti.