OKUMA DİNLEME

Temel dil becerileri, anlama ve anlatma olmak üzere iki temel bileşen üzerine kurulmuştur. Bu temel beceriler içinde okuma ve dinleme anlamanın; konuşma ve yazma ise anlatmanın alt bileşenidir.

Okuma sürecinin aşamaları;  algılama, anlama ve kavramadır.

Okuma; okurların yazılı metinden “anlam” çıkardıkları ya da yorumlarda bulundukları, ön bilgilerini kullandıkları, yazar ve okur arasındaki etkili iletişime dayalı, uygun bir yöntem ve amaç doğrultusunda düzenli bir ortamda gerçekleştirilen anlam kurma süreci, insanların kendi aralarında önceden kararlaştırdıkları özel sembollerin duyu organları yoluyla algılanıp beyin tarafından yorumlanarak değerlendirilmesi, yazıya geçirilmiş bir metne bakarak bunu sessizce çözümleyip anlama, seslere çevirme bir yazıdaki sembolleri tanıma ve anlamlandırma etkinliği, yazılı bir metnin iletmek istediğini alabilme, anlama demektir.

Okuma becerisinin fizyolojik boyutları; görme ve seslendirme; zihinsel boyutu ise kavramadır.

Okuma sürecinde dikkat edilmesi gereken okumanın beş temel ilkesi şunlardır:

• Okuma anlam kurma sürecidir.
• Okuma akıcı olmalıdır.
• Okuma stratejik olmalıdır.
• Kişi okumaya güdülenmelidir.
• Okuma yaşam boyu devam etmelidir.

Okunan bir metnin anlaşılabilmesi; iyi bir okuma becerisi, zihinsel süreçlerin aktif olarak kullanılması ve dikkatli bir değerlendirmeye bağlıdır.

Okuduğunu anlamayla ilgili temel ilkeler şöyle sıralanabilir:

• Okuma bir anlam kurma sürecidir. Anlamanın gerçekleşmediği okuma, sadece mekanik bir eylemdir, kelimeleri seslendirmeden öteye gitmez.
• Okuduğunu anlama süreci beynin aktif olmasını gerektiren çok boyutlu bir
  süreçtir. Dolayısıyla yoğun bir zihinsel çabayı zorunlu kılar.
• Okuduğunu anlamanın gerçekleşmesi ciddi bir dikkat gerektirir. Dikkat,
  okuduğunu anlamanın temel ölçütlerinden biridir.
• Okuduğunu anlama, ön bilgilerle ilişkiler kurmayı, dikkatli bir düşünmeyi,
  yorumlama becerisini, analiz ve sentezi gerektirir.
• Okuduğunu anlama, okunanların ön bilgilerle ve bağlantılı diğer konularla
  ilişkilendirilip zihinde yeniden yapılandırılmasıdır.
• Okuduğunu anlama, zengin bir kelime dağarcığını gerektirir. Kelime dağarcığının kısıtlı olması okuduğunu anlamayı güçleştirecek, buna bağlı olarak ya anlama gerçekleşmeyecek ya da anlama hızı yavaşlayacaktır.
• Okuduğunu anlama geniş bir bilgi birikimini ve var olan bilgiler arasında
  sağlam ilişkiler kurma becerisini gerektirir.
• Okuduğunu anlama, metnin ana düşüncesini, konusunu, metinde sunulan
  düşünceler ağını bulma, kavrama, metinde iletilmek istenen mesaj ya da
  mesajları doğru algılamadır.

Okuma sürecinde metnin daha iyi anlaşılmasını sağlayacak, okuduğunu anlamayı destekleyecek, anlama hızını arttıracak çalışmalar şunlardır:

• Metnin ana ve ara başlıkları arasında ilişki kurmak
• Metnin paragrafları arasında ilişki kurmak, ilişkiyi kavramak
• Okuma sırasında önemli görülen yerleri not almak
• Metnin konusunu belirlemek
• Metindeki ana ve yardımcı düşünceyi belirlemek
• Metin yazarının bakış açısını, anlatım tarzını belirlemek
• Metinde yer alan örnekleri dikkatle okumak ve konuyla ilişkilendirmek
• Metnin konusunu önceden bilinenlerle ilişkilendirmek
• Metinde ele alınan konuyu zihinde yeniden yapılandırmak, analiz ve senteze gitmek, yorumlamak
• Metinde geçen anlamı bilinmeyen kelime ve terimlere bağlama uygun anlamlar yüklemek
• Metinden hareketle ‘’ne, nerede, ne zaman, nasıl, neden ve kim” sorularına
  cevap bulmak

Okuduğunu anlayabilmenin başlıca şartları:

• Yoğun dikkat
• Yeniden yapılandırma
• Zihinde canlandırma
• Çıkarımlarda bulunma
• Anlamı kavramadır. 

Bu sürecin ilk basamağı görsel okuryazarlık, ikinci aşaması okuma-yazma becerisi edinme, üçüncüsü de okuma alışkanlığı becerisi kazanmadır.

Okuma eylemi çok çeşitli amaçlarla gerçekleştirilir. Bireyler; bilgi, iletişim,
teknoloji yüzyılı denilen yüzyıla uyum sağlayabilmek, bilgi edinmek, öğrenmek,
düşünce ufkunu, genel kültürünü genişletmek, boş zamanlarını değerlendirmek,
araştırma yapmak için okurlar.

Bu faktörler şu şekilde açıklanabilir:

• Bireysel etkenler: Okuma alışkanlığını edinmede dış etkenlerden çok kişinin içinden gelen istek ve yönelim etkilidir. Bireysel farklılıklar beraberinde okumaya karşı farklı tutumları, yaklaşımları da getirmektedir.
• Çevre: Fiziksel ve sosyal çevrenin birey üzerinde şekillendirici etkisi vardır.
  Birey, doğumundan itibaren çevrenin olumlu ya da olumsuz etkileriyle karşı karşıya kalmaktadır. Özellikle sosyal çevrenin bireyin okuma alışkanlığı üzerindeki etkisi çok açıktır. Okumaya karşı olumlu yaklaşım içinde olan ya da okumaya karşı isteksiz bir çevrede yetişen bireylerin okumaya karşı tutumlarının aynı olması beklenemez. 
• Aile: Kişiliğin oluşumunda ilk adımların atıldığı, kişiliğin şekillendiği aile
  ortamının okuma alışkanlığının yerleşmesinde önemli bir payı vardır. Anne babanın bu anlamda bilinçli olması ve okuma konusunda olumlu model davranış geliştirmesi gerekmektedir.
• Okul: Okuma alışkanlığının kazandırılmasında okulun özel bir önemi vardır.
  Bu nedenle okul sisteminin öğretmen, öğrenci, öğretim programları, ders kitapları, ders materyalleri gibi bileşenlerinin okuma ilgisini pekiştirici, okumaya yönelik güdüyü destekleyici yönde olması gerekmektedir.

Okuma türleri şunlardır:

• Sesli Okuma: Gözle algılanarak zihinde anlamlandırılan sözcüklerin konuşma organlarıyla seslendirilmesidir. 
• Sessiz Okuma: Gözle algılanan sözcüklerin zihinde anlamlandırılmasıdır. 
• Göz Atarak Okuma: Metnin tamamı okunmadan, sözcükler üzerinde durulmadan yapılan okumadır. 
• Özetleyerek Okuma: Metinde anlatılanların genel olarak anlaşılması, konunun ana hatlarıyla kavranması amacıyla yapılan okumadır.
• İşaretleyerek Okuma: Metinde önemli görülen yerlerin çeşitli işaretler konularak okunmasıdır.
• Tahmin Ederek Okuma: Okuma sırasında okumanın kesilerek ya da metne başlanmadan önce metnin görsellerinden, başlığından yola çıkılarak metin hakkında yorumların yapılması şeklinde gerçekleşen okuma türüdür. 
• Soru Sorarak Okuma: Metnin sesli ya da sessiz okunması sırasında/sonrasında metne yönelik sorular oluşturulması yoluyla yapılan okumadır.
• Tartışarak Okuma: Metnin sesli ya da sesiz okunmasından sonra, metinde ele alınan olay ya da düşüncelerin tartışılması esasına dayanan okumadır. 

Okuduğunu anlama stratejileri; okuduğunu anlamayı ve kavramayı kolaylaştırmak, bu süreçte yaşanan sorunları çözmek amacıyla kullanılan stratejilerdir. 

Okuduğunu anlama stratejileri; okuma öncesinde, okuma sırasında ve okuma sonrasında kullanılan stratejiler olarak gruplandırılabilir.

Bu stratejiler okuma sürecinin en önemli basamağını oluştururlar. Okuma amacının ve metinden ne alınmak istendiğinin belirlendiği aşamadır. Amaçsız yapılan okumadan istenilen verimin alınması beklenemez.

Okuma amacını belirleme, metnin yapısı hakkında bilgi edinme, metinle ilgili ön bilgileri hatırlama, başlık ve görsellerden hareket ederek konuyu tahmin etme, okuma sırasında nelere dikkat edileceğine karar verme gibi stratejiler bu bölümde kullanılabilir.

Not alma, okuma hızını ayarlama, önemli bilgiyi işaretleme, sözlük vb. başvuru kaynaklarını kullanma, okuma sırasında geri dönüşlerde bulunma, metne yoğunlaşma, sesli okuma, bağlama yönelik ipuçları kullanma, bilginin kalıcılığını sağlamak amacıyla şemalaştırma, resimleştirme, noktalama işaretlerine, yazım kurallarına dikkat etme, önce okunanları kontrol etme, anlamı bilinmeyen kelimeleri metinden yola çıkarak tahmin etme ya da ek-köke dayalı olarak anlamı kestirme gibi stratejiler okuma sırasında kullanılan stratejiler arasında yer alır.

Okuma sonrasında kullanılan stratejiler; metinle ilgili önceden yapılan tahminlerin doğru olup olmadığını kontrol etme, özetleme, metindeki düşünceler arasındaki ilişkiyi görmek için metni yeniden gözden geçirme gibi stratejilerdir. 

Kendi düşünce süreçlerimizin bilincinde olarak, başkalarının düşünce süreçlerini göz önünde tutarak, öğrendiklerimizi uygulayarak kendimizi ve çevremizde
yer alan olayları anlayabilmeyi amaç edinen aktif ve organize bir zihinsel sürece
eleştirel düşünme denir. 

Eleştirel düşünmenin temel özellikleri şöyledir:

• Eleştirel düşünme ön yargılardan uzak olmayı gerektirir.
• Eleştirel düşünme bir süreçtir.
• Zihinsel düşünme süreçlerinin aktif kullanımı söz konusudur.
• Çok yönlü bakış açısını ve düşünmeyi zorunlu kılar.
• Bilimsel bir yaklaşımı, nesnel bakış açısını gerektirir.
• Eleştirel düşünmede neden-sonuç ilişkisinin önemli bir yeri vardır.
• Eleştirel düşünmenin temelinde yoğun bir dikkat vardır. Olgu, olay ve durumları dikkatle ele alıp değerlendirmeyi, yorumlamayı, analiz ve sentez
  yapma becerisini gerektirir.

Eleştirel düşünme sürecinin içerdiği beceriler; tanımlama, hipotez (Denence) kurma, bilgi toplama, yorumlama ve genelleme, akıl yürütme, değerlendirme ve uygulamadır.

Eleştirel okuma ise eleştirel düşünme yaklaşımının okuma eyleminde, metin üzerinde uygulanmasıdır. Metnin konusunu, ana düşüncesini, yazarın bakış açısını kavramak, metinde sunulanları önceden bilinenlerle ve konuyla ilgili sağlam kaynaklardan alınan bilgilerle ilişkilendirmek, ön yargılardan uzak bir şekilde zihinsel süreçlerden geçirerek yeniden yapılandırmak, sorgulamak, yorumlamak ve değerlendirmektir. 

Eleştirel okumada ön yargıya yer yoktur. Siyasi, sosyal, dini anlamda bütün ön
yargılardan uzaklaşmak, metinde yer alan olgu, olay ve durumlara nesnel yaklaşmak gerekir. Ön yargı, zihinsel süreçleri tıkar, yanlış değerlendirmeleri beraberinde getirir. Aynı zamanda eleştirel okumanın önündeki önemli engellerden de biridir. Eleştirel okuma özgünlüğe açılan kapıdır. 

Bir yazıyı biçim, dil ve anlatım özellikleriyle oluşturan bütüne metin denir. Bir yazının biçimsel ve içerikle ilgili özelliklerine göre ayrılmasına da metin türü denir.

Dinleme de okuma gibi bir anlam kurma sürecidir. Dinleme, en genel anlamıyla kulağa gelen seslerin doğru algılanması, anlamlandırılması ve uygun tepkinin verilmesini içeren yoğun bir zihinsel süreç olarak ifade edilebilir. Dinleme, işitilenlerin zihinde anlamlandırıldığı bir süreçtir. Bu süreç işitme, dikkate alma ve anlamlandırma, tepki verme gibi aşamalardan oluşmaktadır.

Dinleme sürecini etkileyen faktörler; kaynak, alıcı ve çevre-ortam temelli faktörler olmak üzere üç gruba ayrılabilir.

Bu faktörler;

• Mesajda kullanılan sözcükler, terimler, yanlış anlaşılmaya yol açacak cümle
  kuruluşları, yanlış vurgu ve tonlamalar
• Konuşma bozuklukları, konuşmayı etkileyen fiziksel etkenler
• Konuşma hızı
• Ses tonu
• Jest ve mimikler
• Bilgi birikimi
• Konuyla ilgili yapılan hazırlık
• Konunun sunuluş şeklidir.

Bu faktörler; 

• Alıcının zihinsel ve fizyolojik yetileri
• Dikkat
• İlgi, istek
• Kelime dağarcığı
• Bilgi birikimi
• Ön yargı
• Dinleme sürecinde uygun dinleme davranışları gösterme (Dik oturma, konuşanla göz teması kurma, not tutma, soru sorma, dinlenenlere uygun geri bildirimlerde bulunma, vb.)
• Dinleme hızıdır.

Bu faktörler; 

• Isı
• Ses
• Işık
• Fiziksel konfordur.

Dinleme türleri şu şekilde sıralanabilir:

• Aktif dinleme
• Pasif dinleme
• Not alarak dinleme
• Grup halinde dinleme
• Empatik dinleme
• Yaratıcı dinleme
• Amaçlı dinleme
• Sorgulayıcı dinleme
• Seçici dinleme
• Eleştirel dinleme 

• Her ikisi de anlama becerisinin temel bileşenidir.
• Her ikisinde de zihnin ve beynin aktif olması gerekir.
• Okuma/dinleme öncesi, sırası ve sonrasındaki davranışlar her ikisi için de anlama sürecini etkilemektedir.