YAZIM KURALLARI

Yani yazı dilinin kuralları, konuşma diline göre daha yavaş değişir. Dilin hem yaşayanlar hem de geçmişle gelecek nesiller arasında köprü olma niteliği dikkate alındığında, her neslin yazı dilini kendisine göre yeniden yapılandırmasının doğru olmadığı görülecektir. Ama bu, “Yazı dili asla değişmemeli, sonsuza kadar sabit kalmalı.” demek değildir. Ancak herkes dilediği gibi yazmaya kalkarsa anlaşma güçleşecek, hatta belki mümkün olmayacaktır.

Türkçenin yazım kurallarının oluşması süreci, Türk Yazı Devrimi ile başlamıştır. 12 Aralık 1928 yılında basılan İmla Lügatı, Türkçedeki sözcüklerin yeni Türk harfleriyle nasıl yazılacağını göstermiştir. Bu yazım kılavuzu 1941 yılına kadar basın-yayın ve eğitim kurumlarında kullanılmıştır. Bu on üç yıl içerisinde ‘söyleyişe göre yazım’ öncelik taşımıştır. Uygulamada ortaya çıkan yazım sorunlarına, Türk Dil Kurumu’nca 1941’de İmla Kılavuzu adıyla yeniden basılan yazım kılavuzu ile çözüm aranmıştır. İmla Kılavuzu 1962’ye kadar yedi kez; 1965’te Yeni İmla Kılavuzu adıyla içeriği yeniden düzenlenerek dört kez (1965-1968); 1970’te Yeni Yazım (İmla) Kılavuzu olarak iki kez; 1973’ten 1981 yılına değin de Yeni Yazım Kılavuzu adıyla beş kez basılmıştır. Türk Dil Kurumu’nun on bir baskı yapan yazım kılavuzu ile Türkçenin yazımı büyük ölçüde geleneksel bir yapıya kavuşmuştur.

Cins isimler, özel isimlerin yerine kullanıldığında büyük harfle başlatılır. Örneğin, "Türk savunmasını hırpalamak için sık sık bataryaları bombardıman eden Müttefik donanmasına ait bir muhrip havanın kapalı olduğu bir günde Boğaz’ın önlerinde göründü. (Mehmet Niyazi, Çanakkale Mahşeri). 

İki noktadan sonra verilen tümcelerin ilk sözcükleri büyük harfle başlar ve sonuna ilgili noktalama işareti konur. Örneğin, "Böyle bir örnek verilmesini mi istemiştiniz?" dedi. 

Hitap sonrası kullanılan unvanlar büyük harfle yazılır. Örneğin: 

Sevgili Hemşehrilerim, Değerli Sendika Temsilcileri

Birleşik sözcükler aşağıdaki koşullarda bitişik yazılır. 

• İki sözcük birlikte kullanıldığında ses düşmesi, türemesi veya değişmesi oluyorsa bitişik yazılır. "şükretmek-hissetmek"

• Birleşik sözcüğü oluşturan sözcüklerin biri ya da ikisi de artık asıl anlamlarını yitirmiş, yeni bir anlam kazanmışlarsa bitişik yazılır. "hanımeli-kalburabastı"

• Gerçek anlamı dışında, yardımcı fiil olarak kullanılan, vermek, durmak, yazmak, kalmak, bilmek ve gelmek fiilleri, kendisinden önceki fiile -A, -U, -I zarf-fiil ekleri yardımıyla bağlandığında bitişik yazılır. "uyuyakalmak-düşeyazmak"

• Birleşik yapıdaki kişi ad ve soyadları, yer adları, kurum adları bitişik yazılır. "Songül-Çanakkale"

• Ara yönleri bildiren sözcükler ile artık somut yer bildirmeyen alt, üst, üzeri sözcükleriyle kurulan birleşik sözcükler bitişik yazılır. "kuzeydoğu-suçüstü"

• Dilimize Arapça ve Farsçadan geçen, tek sözcük gibi düşünülen tamlamalar bitişik yazılır. "fevkalade-gayrimenkul"

Birleşik sözcükler aşağıdaki durumlarda ayrı yazılır.

• İsim + fiil tarzında kurulan yapılarda eğer ses düşmesi veya değişmesi yoksa bu tip birleşik sözcükler ayrı yazılır. "kabul etmek-not etmek"

• Hayvan veya bitki, eşya veya alet, durum, yer, bilim ve bilgi, yiyecek, gök cisimleri, organ, zaman, renk, yön, yol ve ulaşım vb. bildiren sözcüklerden birisi ile oluşan ve bunlardan birisinin anlamını koruduğu birleşik sözcükler ayrı yazılır. "köpek balığı-tuz ruhu"

• İç, dış, alt, üst, ön, art, büyük, küçük, orta, karşı, sağ, sol, bir, iki, tek, çift, sıra, gibi sözcüklerin başta olduğu birleşik sözcükler ayrı yazılır. "iç savaş-çift kanatlı"

Bütün ikilemeler ayrı ve araya herhangi bir noktalama işareti konulmadan yazılır. "renk renk-hızlı hızlı"

Pekiştirme sıfatları, sözcüğün ilk hecesinin ünlüyle biten kısmı alınarak bunlara p, r, s, m seslerinin getirilmesiyle türetilir ve bunlar birleşik yazılır. Bu yapıların daha da pekiştirildiği veya bu yapılarda ünlü türemelerinin ortaya çıktığı görülür. "yemyeşil-sırılsıklam"

İsim veya fiil soylu yüklemlere, ek fiilin çekimli idi, imiş veya ise biçimleri getirildiğinde bunlar ayrı veya bitişik yazılabilir. Aynı durum ek fiilin zarf-fiil biçimi olan iken için de söz konusudur.

Sözcük ünsüzle biterse baştaki /i/ sesi düşer ve tıpkı bir ek gibi ses uyumlarına girer: "öğretmen idi-öğretmendi"

Sözcük ünlüyle bitiyorsa, ek fiilin başındaki /i/ ünlüsü yarı ünlü /y/ sesine dönüşür: "başarılı idi-başarılıydı"

• Ondan itibaren birleşik rakamlar yazıyla verildiğinde bunlar ayrı ayrı yazılır. "on beş-beş yüz bin lira"
• Büyük sayılar yazılırken okumayı kolaylaştırmak amacıyla farklı yöntemler kullanılır.
  • Sondan başlayarak her üç basamakta bir nokta konur: 120.745.355.780
  • Üçlü basamakların arası yazıyla yazılır: 120 milyar 745 milyon 355 bin 780.
• Eğer sayılar rakamla yazılıyor ve sonrasında ek geliyorsa bu eklerin yazımında ünlü ve ünsüz uyumlarına uyulur ve bunlar kesme işareti kullanılarak yazılır: Eski Türkiye olarak 1950’li yıllarımızı ele alacağız; çünkü benim yaşadığım ve hatırladığım elli yıl öncesi artık tarih oldu. (İlber Ortaylı, Kırk Ambar Sohbetleri)
• Romen rakamları; yüzyıllarda, hükümdar adlarında, tarihlerde, ayların yazımında, kitap ve dergi ciltlerinde, kitapların ön bölümlerindeki sayfaların numaralandırılmasında ayrı yazılır: XXI. yüzyıl, IV. Murat vb.

Aitlik bildiren +ki eki, bir ek olduğu için sözcüğe bitişik yazılır: Elimizdeki imkânları kullanmamakta neden direniyoruz?

İki cümleyi bağlayan yani bağlaç olan ki ayrı yazılır: Bizim de işimiz bu! Onlar unutacak, biz söyleyeceğiz ki cümle âlem duysun.

Pekiştirme görevindeki ki sözü yüklemlerden sonra kullanılır ve ayrı yazılır: Sen zaten evde çalışıyorsun, senden önce gelebilmem mümkün değil ki!

Türkçede bağlaç olarak kullanılan dA ile bulunma hâli (+DA) eki zaman zaman karışmaktadır. Bunları ayırmanın en kolay yolu, cümleden çıkardığımızda anlam bozuluyorsa bu ektir ve birleşik yazılmalıdır; anlam bozulmuyorsa bağlaçtır, ayrı yazılmalıdır:

Bugün 30 yıllık sosyoloji eğitiminden sonra vardığım nokta, sosyolojide bildiğim tek şey, hiçbir şey bilmediğimdir dersem beni Sokratesvârî bir tevazu ile itham edebilirsiniz.

12. yüzyılda Arapçadan Latinceye çevirilerle başlayan uyanmanın Fransa’da da yankısı açıkça görülüyordu. 

Türkçede k, g, l, gibi ünsüzlerin art damak mı yoksa ön damak mı olduğu esas olarak birlikte kullanıldığı ünlüye bağlıdır: kara, garip, alın, koku, gurbet, kol vb. s.zcüklerde bu sesler art damak; kürek, gülücük, el, yelek gibi s.zcüklerde ise ön damak ünsüzüdür. Ancak yazı dilinde kimi alıntı sözcüklerde, bu sesi gösteren harflerden önce veya sonra art damak ünlüleri - a ve u - geldiği halde, söz konusu ünsüzler ön damak ünsüzü olarak söylenir. Bu durumu yazıda belirtmek için, bu ünlülerin üzerine düzeltme işareti konur: kâr, Halûk

Dilimizde sonu /ç/, /t/, /p/ veya /k/ ile biten birtakım sözcükler, ünlüyle başlayan ek aldığında veya ünlüyle başlayan sözcüklerle kullanıldığında, bu seslerin geçici olarak, sırasıyla /c/, /d/, /b/ ve /g/ olduğu görülür. 

Türkçede hac, sac gibi birkaç sözcük dışında esas olarak sözcük sonunda /c/ sesi bulunmaz. İki veya daha fazla heceli sözcüklerin sonundaki /ç/ sesleri ise, ünlüyle başlayan ekle kullanıldığında /ç/ > /c/ olur: kıvanç+ı+m > kıvancım; avuç+a > avuca; sevinç+i > sevinci, kırlangıç+a > kırlangıca vb.

Türkçede fiillere bir ek geldiği zaman temel olarak kök değişmez. Ancak birtakım eklerde geçici ünlü daralması görülür. Sonu /a/ veya /e/ ünlüsüyle biten fiillere -(I) yor eki geldiğinde bu ünlüler daralır: başla-yor > başlıyor, okuma-yor > okumuyor.

Türk.ede, Arapça hiss veya İngilizce full s.zcüklerinde olduğu gibi ikiz ünsüz yoktur. Bu yüzden dilimize Arapçadan giren ve aslında sonunda ikiz ünsüz bulunan his, af, hak, hat, had, zan gibi s.zcükler tek ünsüzle yazılır. Ancak bu tip s.zcükler ünlüyle başlayan ek veya fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz ikizleşir: his etmek > hissetmek; af+a uğramak > affa uğramak;