TURKİSH LANGUAGE I

Bir dildeki sözcüklerin, sözcük öbeklerinin cümle ve söz içindeki görevlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini, sıralanış- larını ve cümle türlerini ele alıp inceleyen bilim dalına cümle bilgisi ya da söz dizimi denir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi cümle bilgisinin konusu, bir yargı taşımayan sözcük öbek- leri ile bir yargı taşıyan anlatım birimi olan cümledir.

Sözcük öbekleri, birden çok sözcüğün cümle içinde tek işlevle kullanılacak şekilde bir araya getirilerek belirli kurallar içinde yan yana dizilmesinden oluşan yargısız dil birim- leridir (Demir- Yılmaz, 2009; Karahan, 2006). Sözcüklerin tek başına yeterli gelmediği durumlarda, anlatılamayan olayı, durumu ya da nesneyi ifade etmeyi kolaylaştırmak, netleştirmek, zenginleştirmek üzere birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni yapıdır.

Konuya ilişkin alan yazın incelendiğinde araştırmacıların sözcük öbeklerini tanım- lamalarından Türkçede yer alan sözcük öbeklerinin genel özellikleri şöyle sıralanabilir (Eker, 2006; Karahan, 2006; Kerimoğlu, 2006; Demir ve Yılmaz, 2009; Gökdayı, 2010; Do- ğan, 2013):

Sözcük öbekleri herhangi bir yargı bildirmezler ancak yine de anlamlı bir bütünlükgösterirler.

Sözcük öbekleri iki ve/ya daha fazla sayıda sözcükten oluşabilir.

Öbekleri oluşturan sözcükler, kurallı bir biçimde bir araya gelir. Bu kurallılık çer- çevesinde, yardımcı öge olan sözcük önce, asıl öge olan sözcük sonra gelerek öbeği

oluştururlar.

İkiden fazla sözcükten oluşan öbeklerde iç içe geçmiş öbekler bulunabilir.

Sözcük öbekleri, eklenme açısından tek bir sözcük gibi işlem görür ve çekim ekleri

öbeğin son ögesine getirilir.

Sözcük öbekleri cümlede anlamı genişletme, pekiştirme, belirtme ve niteleme gö-

revlerini yerine getirirler. Herhangi bir ayrıntının belirtilmesi sözcük öbekleriyle

mümkündür ve cümlenin ögeleri de bu tür öbeklerle daha ayrıntılı hâle getirilebilir.

Sözcük öbekleri, cümlede tek bir öge gibi işlev görürler.

Büyük okul, birkaç ev, anlamsız söz ifadeleri sıfat tamlamasına örnek verilebilir.

1. Belirtili ad tamlaması: İlk sözcüğün ilgi eki –(n)In + ikinci sözcüğün iyelik eki –sI almasıyla oluşan ad tamlamasıdır.

Örnek: İşinin değişmesi şansını da değiştirmişti. Esra, odanın pencerelerini sıkıca kapattı.Selma’nın sesi çok güzeldir.

Takısız ad tamlaması: Her iki sözcüğün de ek almadığı ad tamlamasıdır. Bu tür ad tamlamalarında tamlanan ögenin niteliği, benzetme ve/ya neden yapıldığını be- lirtilir.

Örnek: Kendisine yün kazak örmüştü.
Tahta kapıdan içeri girince ilk onu gördü. Vitrinde gördüğü elmas yüzükle geçmişe daldı.

Tekrar Öbeği (İkilemeler)

Aynı, yakın ya da karşıt anlamlı iki sözcüğün; anlamı güçlendirmek, çokluk veya abartı bil- dirmek, süreklilik belirtmek, ortalama veya yaklaşıklık ifadesi kazandırma amacıyla bir tek sözcük gibi işlev görmek üzere oluşan sözcük öbeğidir. Cümlede ad, sıfat, zarf ve eylem görevinde kullanılırlar.

Örnek: Hemen hemen işlerinin çoğunu bitirdik.
Salonda her zamanki gibi yedi sekiz konuk vardı.
Haberi duyar duymaz gibi sağa sola telefon etmeye başladı. Öğrendiklerim kafamı allak bullak etmişti.

Sıfat-Fiil Öbeği

Sıfat-fiil eklerinin eyleme eklenmesiyle oluşan sözcük öbeğidir. Sıfat-fiil öbeği, cümlenin bütün ögelerini oluşturabilir.

Örnek: Büyük sınava hazırlanan öğrencileri gördükçe üzülürüm.Yaşanacak güzel günlerimiz var.
Herkes gördüğü bu güzellik karşısında büyülenmişti.

Cümlenin yargı taşıyan en temel öğesi durumundaki yüklemi Gencan (1979) cümle- de iş, oluş, kılış, düşünce, duygu, imge, yargı anlatan sözcük olarak tanımlamaktadır. Yüklem, cümlede yargı bildiren çekimli öğedir. (Atabay, Özel, Çam, 1981). Cümledeki diğer ögeler, yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlamak ve onu daha belirgin duruma getirmek üzere cümlede yer alır. Tanımlardan da anlaşılacağı gibi yüklem, cümlede bitmişliği ifade eder.

Anlamlarına Göre Cümleler

Her cümle, yüklemin taşıdığı anlama göre farklı biçimlerde bulunur. Bir cümle hangi anlam özelliğine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya da olumsuz bir anlam taşır. Bununla birlikte cümleler; soru, ünlem, dilek, emir gibi anlamlar da taşıyabilir. Anlamsal özelliklerine göre cümleleri olumlu, olumsuz, soru, ünlem ve emir cümleleri olarak sınıf- landırabiliriz.

Sözcük öbekleri herhangi bir yargı bildirmezler ancak yine de anlamlı bir bütünlük
gösterirler.
• Sözcük öbekleri iki ve/ya daha fazla sayıda sözcükten oluşabilir.
• Öbekleri oluşturan sözcükler, kurallı bir biçimde bir araya gelir. Bu kurallılık çerçevesinde, yardımcı öge olan sözcük önce, asıl öge olan sözcük sonra gelerek öbeği
oluştururlar.
• İkiden fazla sözcükten oluşan öbeklerde iç içe geçmiş öbekler bulunabilir.
• Sözcük öbekleri, eklenme açısından tek bir sözcük gibi işlem görür ve çekim ekleri
öbeğin son ögesine getirilir.
• Sözcük öbekleri cümlede anlamı genişletme, pekiştirme, belirtme ve niteleme görevlerini yerine getirirler. Herhangi bir ayrıntının belirtilmesi sözcük öbekleriyle
mümkündür ve cümlenin ögeleri de bu tür öbeklerle daha ayrıntılı hâle getirilebilir.
• Sözcük öbekleri, cümlede tek bir öge gibi işlev görürler.

zincirleme ad tamlaması” olarak verilen yapı, belirtili ad tamlamasının tamlayan ögesinin de ad tamlaması biçimindeki iç içe girmiş tamlama türüdür.
Örneğin; kardeşimin resim defteri, evin duvarının boyası, Türkçe öğretmeninin not
defteri vb. E seçeneğinde "kardeşimin şiir kitabı" zincirleme ad tamlamasına örnektir. diğer seçeneklerde belirtili ad tamlaması örneği görülür.

Bazı belirtili ad tamlamaları kalıplaşmaya uğrar. Elinin körü, kaçın kurası, sözün kısası vb.
Diğer seçeneklerde belirtisiz ad tamlaması görülür. Belirtisiz ad tamlaması: İlk sözcüğün ek almayıp ikinci sözcüğün iyelik eki –sI almasıyla oluşan ad tamlamasıdır.
Örnek: Vişne reçelini çok severdi.
Odanın içini gül kokusu kaplamıştı.
Dedem tam bir insan sarrafıydı.

Özellikle yer adlandırmalarında belirtisiz ad tamlamasının iyelik ekinin düşürüldüğü gözlemlenmektedir. Edirnekapı-sı yerine Edirnekapı; Bakırköy-ü yerine Bakırköy
denmesi gibi. Son zamanlarda Türkçenin kurallarına aykırı yapılan yer adlandırmaları da görülüyor. Eskişehir İnternet, Ahmet Market, Ata Sokak vb.

Sıfat Tamlaması
Adı nitelemek ve/ya belirtmek amacıyla oluşan sözcük öbeğidir. Sıfat tamlamasının oluşumunda birden fazla sıfat bir adı niteleyebilir ya da belirtebilir. Tamlayan (sıfat) da tamlanan (ad) da bir sözcük öbeği olabilir. Sıfat tamlamaları cümlede ad, sıfat ve zarf görevlerinde bulunabilir.
Örnek: Mavi deniz, sıcak güneş ve dost sohbeti... İşte tatil.
Beyaz badanalı, kırmızı kiremitli evler yol boyunca dizilmişti.
Kadın pazardan üç kilo elma aldı.

Takısız ad tamlamaları yapı olarak sıfat tamlamasına benzetilebilir. Ancak anlamsal
olarak da farklı olan sıfat tamlamaları, genellikle soğuk/sıcak, iyi/kötü gibi karşıtlıklar
taşıması yönüyle takısız ad tamlamalarından ayrılırlar.

Aitlik Öbeği
Aitlik eki “-ki” ile oluşturulan sözcük öbeğidir. Cümlede zamir (bizimki gidiyor) ya da sıfat (bahçedeki kadın) görevindedir. “-ki” den önceki ad tek sözcük olabileceği gibi ad yerine geçen bir sözcük öbeği de olabilir.
Örnek: Hastanedeki bir tanıdığını aradı.
Akşamki kavga sinirlerini bozmuştu. vs.

E seçeneğinde -ki aitlik eki ismin yerini tuttuğu için zamir görevindedir.

1. İlgi (ad+ tamlayan eki (ilgi eki)+ ad : sizin aile
2. Belirtme (1. öge + belirtme durum eki + 2. öge) : yüzü aşkın
3. Yaklaşma (1. öge + yaklaşma durum eki + 2. öge) : rahatına düşkün
4. Bulunma (1. öge + bulunma durum eki + 2. öge) : yükte hafif
5. Ayrılma(1. öge + ayrılma durum eki + 2. öge) : içten pazarlıklı

“ile, için, kadar, göre, diye, rağmen, karşı, ...e doğru, gibi, -den dolayı” edatları sıklıkla
kullanılan edatlardır. “ile” eşit sözcükler arasında yer alırsa bağlaç olur. 

E seçeneğinde kalem ile silgi arasında bulunan ile bağlaç görevi görür.

Bir cümlede aynı veya ayrı türden birden fazla zarf olabilir.
iyi çalışmadığı için geçen yıl sınıfta kaldı. (neden ve zaman) = iyi çalışmadığı için (zarf tümleci) + geçen yıl ( zarf tümleci )

Cümlede hem neden bildiren hem de zaman bildiren zarf tümleci örneği vardır.

İç İçe Birleşik Cümle: Bir cümlenin, bir görevle başka bir cümlenin içinde yer almasıyla oluşan birleşik cümleye iç içe birleşik cümle adı verilir. İç içe birleşik cümlede, iç cümle temel cümlenin nesnesi olur. Temel cümlenin yüklemi çoklukla “de-, say-, zannet-, farz et-, bil-, gör-, addet-, duy-, işit-, um-” gibi duygu ifadesi taşıyan eylemlerden oluşur. İç içe birleşik cümle, daha çok alıntılarda ve aktarmalarda kullanılır. Bu tür birleşik cümlelerde iç cümle eğer bir öge gibi kullanılmışsa çıkarıldığında anlamda bir değişme, eksilme ya da bozulma olabilir.
Örnek: Hangi liseyi bitirdiniz Selim Bey, / diye soruyorum, daha önce sormadığımı düşünerek.
yan cümle / temel cümle
Keşke teyzene benzeseydin / demişti bana.
yan cümle / temel cümle