TURKİSH LANGUAGE I

Ad tamlamaları cümlede ad, sıfat ve zarf görevlerinde, cümlenin her ögesi olarak bulunabilirler. Belirtili, belirtisiz ve takısız ad tamlaması olmak üzere üç türü var. Belirtili ad tamlaması: İlk sözcüğün ilgi eki –(n)In + ikinci sözcüğün iyelik eki –sI almasıyla oluşan ad tamlamasıdır: yolun sonu, evin duvarları, kardeşimin defteri, Ayşe'nin gözlükleri.

Takısız ad tamlaması: Her iki sözcüğün de ek almadığı ad tamlamasıdır. Bu tür ad
tamlamalarında tamlanan ögenin niteliği, benzetme ve/ya neden yapıldığını belirtilir: tahta kapıyı

1. Belirtili ad tamlaması: İlk sözcüğün ilgi eki –(n)In + ikinci sözcüğün iyelik eki –sI
almasıyla oluşan ad tamlamasıdır. Belirtili ad tamlamalarında, tamlayan eki (n)In yerine -dAn durum eki de kullanılabilir.
Örneğin; çikolatalardan ikisi. çikolatalar - ın yerine çikolatalar- dan kullanılmıştır.

Adı nitelemek ve/ya belirtmek amacıyla oluşan sözcük öbeğidir. Sıfat tamlamasının oluşumunda birden fazla sıfat bir adı niteleyebilir ya da belirtebilir. Tamlayan (sıfat) da tamlanan (ad) da bir sözcük öbeği olabilir. Sıfat tamlamaları cümlede ad, sıfat ve zarf görevlerinde bulunabilir.
Örnek: Mavi deniz, sıcak güneş ve dost sohbeti... İşte tatil.
Beyaz badanalı, kırmızı kiremitli evler yol boyunca dizilmişti.
Kadın pazardan üç kilo elma aldı.
Bazı birleşik kelimelerin kendi içinde sıfat tamlaması kuruluşunu örnekledikleri görülebilir. Örneğin; Akdeniz, karaciğer vb.
Sıfat tamlamasında tamlayan ile tamlananın yeri değişmez. Eğer değişirse sözcük sıfat
olmaktan çıkar. Örneğin; “çalışkan çocuk” bir sıfat tamlamasıyken “çocuk çalışkan”
bir ad cümlesidir.

Unvan Öbeği
Kişi adı ve onu izleyen bir unvan veya akrabalık adından oluşan sözcük öbeğidir.
Örnek: Ertuğrul Gazi, Murat Bey, Selin Hanım, Hürrem Sultan, Selim Amca vb. 

İlk ögesi unvan veya akrabalık adı olan sözcük öbeği unvan öbeği değil, birleşik addır.
Örneğin; Doktor Seçil, Öğretmen Serpil, Albay Rauf vb

Edat Öbeği
Bir ad/ad soylu sözcük ve onu izleyen çekim edatının bir araya gelmesi ile oluşan sözcük öbeğidir.
Örnek: İpince, dal gibi bir çocuktu.
Yaşamak için çok güzel bir yer diye düşündü.
Bütün gün arabayla şehri gezdi.
Her şeyi bilmesine rağmen hiç sesini çıkarmadı.

Edatlar tek başlarına bir anlam ifade etmezler; yalnızca cümlede anlam kazanırlar. Cümlede anlamlı değil, görevli ögelerdir. Cümleden çıkarılmaları, cümlede bir daralma ve eksikliğe yol açar. Edatlar daima ad ile beraber kullanılmak durumundadır. Edat öbeği, edatın türüne göre zaman, yön, durum, benzetme, neden, şart, miktar vs. bildirir. Cümlede çoğunlukla zarf veya edat tümleci olur, ayrıca ek-eylem alarak yüklem olabilir.

Birleşik Eylem Öbeği
Bir ad ve bir yardımcı eylemle ya da iki eylemin birleşmesinden oluşan sözcük öbeğidir. Birleşik eylemlerde anlamca kaynaşma söz konusudur. Birleşik eylemler iki alt grupta toplanır.
1. Adla yapılan birleşik eylemler: “ad + yardımcı eylem” şeklinde oluşturulan birleşik eylemlerdir. Bu tür bileşik eylemlerde söz konusu olan yardımcı eylemler “et-,
ol- , eyle-, bulun- , kıl-, yap-” eylemleridir. “et- , eyle-, yap-, kıl-” yardımcı eylemleri
ile geçişli birleşik eylemler ; “ol-, bulun-” yardımcı eylemleri ile de geçişsiz birleşik
eylemler yapılır.

2. Eylemle yapılan birleşik eylemler: “eylem+ zarf-eylem + yardımcı eylem” şeklinde oluşturulan birleşik eylemlerdir. “bil-, ver-, gel-, gör-, kal-, dur-, yaz-, koy-”
yardımcı eylemleri ile oluşturulan birleşik eylemlerde eylem ile yardımcı eylem
arasına “ –A, -I , -U” bazen de “-ıp /-ip” zarf-eylemleri girer.

"Öğrenebilmişti" eylemle yapılmış birleşik eylemdir.

Zarf-Fiil Öbeği: Zarf-fiil eki getirilerek adlaştırılmış bir eylem ile bunu tamamlayan öge ya da ögelerden oluşan kelime grubudur. “-a/-e, -Ip, -ArAk, -ArAktAn, -Inca, -Alı, -AlIndan, -mAdAn, -ken, -dIkçA, -mAksIzIn, -dIğIndAn, -AndA” ekleri ile oluşturulurlar. 
Örnek: Gözündeki yaşları silerek yüzüğünü uzattı.
Başını çevirip ardında kalanlara baktı.
Murat iş yerinden ayrılır ayrılmaz kardeşini aradı.

Yer tamlayıcısı; isimleme, dolaylı nesne ve yer ve yön tamlayıcısı olarak da adlandırılmaktadır. Yer tamlayıcılar, cümlede –A yaklaşma durum eki alarak eylemin nereye yöneldiğini, -dA bulunma durum eki alarak eylemin nerede yapıldığını, -dAn
uzaklaşma durum eki alarak eylemin nerden doğduğunu gösterir. Konuya bağlı olarak bir cümlede birden fazla yer tamlayıcısı olabilir. Bu tamlayıcılar aynı durum ekini taşımak zorunda değildir. 

Mahalleye Muğla'dan taşındı cümlesi buna örnektir.

Basit Cümle
Kuruluşunda bağımsız olarak tek yargı bulunan ve tek yükleme sahip olan cümlelere basit cümle denir. Basit cümlede yüklem ya çekimli bir eylemdir veya ek-eylem almış ad ya da ad gibi kullanılan bir sözcük öbeğidir. Basit cümlede cümlenin yapısını belirleyen, cümledeki sözcüklerin veya sözcük öbeklerinin sayısı değil bunların tek bir yükleme bağlanmış olmalarıdır. 

Kapının önünde gülümseyerek bana bakıyordu cümlesi tek bir yargı bulundurmaktadır ve tek bir yükleme sahiptir.

Sıralı Cümle
Sıralı cümle, yapıca ve/ya anlamca birbirine bağlı ancak tek başlarına kullanıldıklarında kendi içinde anlam bütünlüğü bulunan cümlelerden oluşan birleşik cümle türüdür. Sıralı
cümleler yapısal olarak birbirlerine bağlama edatlarının yerine virgül(,) veya noktalı virgül(;) ile bağlanır. Cümleler arasında yan cümle temel cümle bağı yoktur. En az iki basit cümle arasında eş zamanda olma, ardışık olma, karşılaştırma ya da denkleştirme ilgisi vardır.
Sıralı cümleler; anlam bakımından birbirlerini tamamlayan, özneleri tümleçleri veya
yüklemleri ortak olan cümlelerse bağımlı sıralı cümleler; aralarında anlamca yakınlık olan ancak özne, tümleç ya da yüklemleri ortak olmayan cümlelerse bağımsız sıralı cümleler olarak adlandırılır.

Örnek: Bir öğrenci geldi sınıfa /, /etrafa şöyle bir bakıp arka sıraya geçti.
Örnekteki sıralı cümlenin öznesi (bir öğrenci) ortak olduğu için bağımlı sıralı cümledir.
Yapısal olarak virgül ile birbirlerine bağlanan iki cümle de bağımsız yargı bildirmektedir.
Ancak eylemlerde anlamsal olarak ardışıklık söz konusudur.

Annem her sabah saat 7’de beni uyandırır /, / öpererek okula uğurlardı.
Örnekteki sıralı cümlenin hem öznesi (annem) hem de nesnesi (beni) ortak bağımlı sıralı cümledir. 

Duvarı nem /, / insanı gam öldürür.
Örnekteki sıralı cümlenin yüklemi ortak bağımlı sıralı cümledir. 

Bağımlı sıralı cümlelerde cümlenin her ögesinde ortaklık olabilir.

Yüksek makamlar yüksek tepeler gibidir/, /koşarak çıkanlar nefes darlığı hisseder. 
Örnekteki sıralı cümle aralarında benzetme ilgisi bulunan bağımsız sıralı cümledir. Ortak ögeleri yoktur.

İşinin değişmesi şansını da değiştirmişti

Vişne reçelini çok severdi.

Tahta kapıdan içeri girince ilk onu gördü.

Kadın pazardan üç kilo elma aldı.

Hastanedeki bir tanıdığını aradı.

İpince, dal gibi bir çocuktu.

Çalışkan fakat hırslı bir kişiliği vardı.

Daha on yedi yaşında evden ayrılmıştı.

Olanları bana anlatmasını istedim. İstedim birleşik eylem değildir.

Bu hafta sonu bir yerlere gitmeli.Yüklemi gereklilik kipinin teklik 3. kişisi olan bazı cümleler de özne almazlar. Aynı
işlevdeki “ -mAk gerek” ve “-mAk lazım” kalıbıyla kurulan cümlelerde de özne
bulunmaz.