TURKİSH LANGUAGE I

Gövdeler, biri bağımsız biçim birim olmak üzere, en az iki biçim birimden oluşan yani
bir veya daha fazla ek alan kök biçim birimlerdir. Örneğin; geçit, gelinlik, geliştiril- sözcükleri geç-(i)-t, gel-(i)-n-lik, gel-(i)ş-tir-(i)l- biçim birimlerinden oluşan gövdelerdir. Bu tür sözcükler yapısına göre türemiş sözcükler olarak da bilinir. Herhangi bir kökten çeşitli eklerle çok sayıda gövde yapmak mümkündür.

Ek
Ekler, herhangi bir sözcük türüne dâhil olmayan, yani eylem, ad (isim), sıfat, zarf vb.
sözcük türlerinden birine girmeyen bağımlı biçim birimlerdir. Ekler kendilerinden daha
küçük anlamlı parçalara bölünemez. Ekler; biçim bakımından ön ekler, iç ekler, son ekler olmak üzere üçe; işlev bakımından yapım ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. Eklerle ilgili ayrıntılı bilgi Türkçenin Ekleri başlığı altında ele alınmaktadır.
Türkçenin ekleri genellikle tek hecelidir. Çok heceli ekler iki ayrı ekten oluşabilir. Örneğin;
-dIkçA sıfat fiil eki –dIk ile eşitlik durumu eki –cA’nın birleşmesiyle oluşmuştur.

Yapım/türetim ekleri yeni sözcükler yapma görevi bulunan eklerdir.  -n biçim birimi gündüz, güz, kış vb. adlara gelerek zaman belirteci yapar: güz-ü-n addan belirteç türetilerek zaman kavramı yüklenmiştir.

Eklerin bir bölümü çok az sayıda sözcükte bulunur. Yalnız bir sözcükte bulunan eklere tek örnek adı verilir. Örneğin -mAk (gelmek, koşmak vb.) bütün eylemlere gelebilir ancak katmer ‘bir şeyi oluşturan katlardan her biri’ sözcüğünde yer alan -mer eki, ölçünlü dilde başka bir sözcükte görülmez.

Addan eylem yapma ekleri, ad tabanlarından köken anlamıyla bağlantılı yeni eylem gövdeleri yapan eklerdir.
-A
-: kana-, oyna-, türe-. -A
-: beze-, boşa-. -Al-: azal-, bun-al-, çoğal-, düzel-. -An-:
gücen-, utan-. -Ar-: kar(a)-ar, kız-ar-, mor-ar-. -Ar
-: başar-, ever-, onar-, suvar-. -A-ş-:
güreş-, yanaş-. -DA-: aldat-, iste- (< izde-). -DA
-: çatırda-, parılda-, şırılda-. -I-: ağrı- (<
ağır-ı-), sak-ı-(n)- (< ET sak + ı + n-), taşı (< ET taş-ı-). -k-: acık-, birik-, gecik-, gözük-.
-kIr-: fışkır-, hıçkır-, püskür-. -l-: incel-, kısal-, küçül-, sivril-. -lA(n)-: anla-, avlan-, evlen-, gizle-, yolla-. -msA-: azımsa-, küçümse-. -r-: belir-, delir-. -rgA-: esirge-, yadırga-.
-sA-: boğasa- (ağız), önemse-, susa-. -sIn-: gereksin-, yüksün-.

Çatıları, öznenin ve nesnenin durumuna göre dönüşlü, edilgen, işteş, ettirgen çatılar
olarak daha ayrıntılı bir şekilde sınıflandırabiliriz. Dönüşlü, edilgen, işteş çatılar özneye,
ettirgen çatılar ise nesneye yöneliktir. Örneğin yıkandım, görüştük cümlelerinde eyleme
konu olan kişiler, bizzat öznelerdir. Yıkattım cümlesinde ise özne, eylemi kendisi gerçekleştirmemiş, başka birine yaptırmış, yani eylem özneye değil, nesneye odaklıdır. Eylemin gerçekleştiği özne değil, nesnedir.

Dönüşlü çatı: Yıkandım, küreklere asıldık örneklerindeki gibi, yüklemin bildirdiği eylemin özneye döndüğünü, eylemin özne tarafından kendi kendine yapıldığını gösteren çatıdır. Dönüşlü çatı ekleri - n- ve -l-’dir. Yıka-> yıkan-, bak->bakın-, yor- >yorul- vb. Dönüşlü çatılarda, yüklem çoğunlukla nesne alamaz, ancak “bavulu yüklendim” örneğinde olduğu gibi geçişli eylem de olabilir.

Kuvvetlendirme çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin daha kuvvetli bir biçimde
yapıldığını ifade eder. tık- > tıka-, kaz- > kazı-, bur- > burk-, ko- > koy- eylemlerindeki -a, -ı-, -k-, -y- ekleri eylemlerin anlamını daha belirgin, daha güçlü hâle
getiren kuvvetlendirme çatılarıdır.

Sıklık çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin ardı ardına ya da sıklıkla yapıldığını
gösterir. Türkçede en sık kullanılan sıklık çatıları AlA- -IştIr-, -klA-. ov->ovala-,
silk-> silkele-, serp-> serpiştir-, ovuştur- vb. sür- > sürükle-, say- > sayıkla- vb. örnekler eylemin ardı ardına yapıldığını gösteren sıklık çatılarıdır.

Eylemsiler: eylemleri geçici sıfat, zarf ve ad yapan; hem ad hem de eylem özellikleri taşıyan, zarf fiiller hariç, yapım ya da çekim eki işlevlerinde kullanılabilen sözcüklerdir. Türkçede anlam ve görevlerine göre, zarf fiiller (ulaçlar), sıfat fiiller (ortaçlar) ve isim fiiller (eylem adı, mastar) olmak üzere üç çeşit eylemsi vardır.  Zarf fiil: Zarf fiiller eylemlerden geçici olarak türetilen zarf işlevindeki sözcüklerdir. Zarf fiiller zarf ve eylem özelliklerini birlikte gösterebilir. Zarf fiillerin diğer bir görevi de asıl eylem ile yardımcı eylemi birleştirerek birleşik eylem yapmalarıdır. E seçeneğinde tanıdıkça sözcüğü zarf fiile örnektir. Diğer seçeneklerde sıfat fiil bulunmaktadır.

Kırpma
Kimi zaman, bir sözcüğün ilk hecesi ya da bir bölümü ile anlam kaybı olmadan aynı kavram ifade edilebilir. Kırpma, çok heceli bir sözcüğün bir veya daha fazla hecesini kaldırarak yeni sözcük oluşturma yoludur: Kilo (< kilogram), motel (< motor otel), pop (<popüler), santim (< santimetre) vb.

Çiçeklerden sözcüğü içindeki çiçekler biçimbirim değildir çünkü çiçek ve –ler olmak üzere daha küçük parçalara bölünebilir. Sesler biçim birim olamazlar çünkü anlamlı değillerdir. –Lerden biçim birim değildir çünkü –ler ve –den ekleri olmak üzere daha küçük parçalara bölünebilir. Çiçekler kök biçim birim değildir çünkü çiçek ve –ler olmak üzere daha küçük anlamlı parçalara bölünebilir. Bu sözcük çiçek-ler-den olmak üzere üç biçim birimden oluşur. Doğru cevap A’ dır.

İyilik sözcüğündeki kök iyi sözcüğüdür ve sıfattır. Seçeneklerde de genişçe sözcüğündeki geniş köktür ve sıfattır. Doğru cevap B’ dir.

Bir sözcük en az bir kök biçim birimden oluşur, bu tür sözcüklere yapısına göre basit sözcük veya basit gövde adı verilir. Örneğin ak (sıfat), git- (eylem), gel- (eylem), el (ad), kelebek (ad), kol (ad), kulak (ad), toprak (ad) sözcükleri biçim bilgisel bakımdan bölünemez ancak anlam taşımayan ke-le-bek gibi he­celere veya k-e-l-e-b-e-k gibi seslere bölünebilir. Örümcek de bir kök biçim birimden oluşan basit bir sözcüktür. Doğru cevap C’ dir.

Çekim ekleri, eylem ya da ad soylu sözcüklere gelerek bağlı oldukları sözcük öbeklerine göre, sözcükler arasında durum, iyelik, çokluk, kip, zaman, kişi, sayı vb. geçici ilişkiler kuran, görevsel bağımlı biçim birimleridir. Çekim ekleri, sözlüksel biçim birimlerinde ad durumlarını, bazı dillerde cinsiyet; eylemlerde çatı, kip, görünüş, kişi vb. gramatikal işlev­leri işaretler. Türkçe bir eklemeli dil olduğundan ad ve eylemlerin çekimi, ekler aracılığıyla gerçekleştirilir. Örneğin ‘Ders-ler1-i-m2-i3 tamamla-dı4-m5’ cümlesinde derslerimi adında (1) no’lu ek çoğulu, (2) no’lu ek iyeliği, (3) no’lu ek yükleme durumunu; tamamladım yük­leminde ise (4) no’lu ek görülen geçmiş zamanı, (5) no’lu ek, üçüncü kişiyi ifade eder. Çe­kim ekleri kendi aralarında ad çekim ekleri ve eylem çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. B şıkkında 1 (-lar), C şıkkında 1 (-lar), E şıkkında ise 2 (-un / -dan) çekim eki vardır. Diğer şıklarda çekim eki yoktur. Doğru cevap E’ dir.

Eylem Çekim Ekleri: Eylem çekimi, cümle ve cümlenin yüklemini oluşturmak üzere eylemlerin zaman, kişi vb. çekim eklerini almalarıdır. Türkçede eylem, cümlede temel olarak zaman ile tarz, görünüş, çatı ve kip kategorilerine göre çekime girer. Doğru cevap A’ dır.

Birleştirme: İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek ad veya eylem türünde yeni bir kavramı ifa­de edecek sözcük oluşturmasıdır. Başka bir deyişle birleşik sözcük oluşturmaktır. Yer ve yüz bir araya gelerek yeryüzü sözcüğünü oluşturmuştur. Doğru cevap C’ dir.

Karma: İki sözcüğün hecelerini ya da parçalarını, genellikle ilk bileşenin birinci, ikin­ci bileşenin ikinci parçasını bir araya getirerek yeni sözcük oluşturma yoludur. arge (< araştırma + geliştirme), ordonat (< ordu + donatım), eltel (< el + telefonu ) vb. Karmada bileşenler biçim bilgisel ögeler değildir. Doğru cevap A’ dır.

Edatlar: Kendilerinden önceki ad soylu sözcüklere yalın (başka, gibi, içre, ile, üzere), yaklaşma (doğru, göre, kadar, ilişkin, karşı, rağmen), uzaklaşma (başka, beri, bu yana, dolayı, itiba­ren, önce, sonra), ilgi (gibi, için, ile, kadar) vb. ad durum ekleriyle bağlanarak cümle ögesi olabilen veya diğer sözcük ve sözcük öbekleriyle ilişki kuran, anlamdan çok görev yönü ağırlıkta olan çekimsiz sözcüklerdir: kum gibi, cihan içre; akşama doğru, konuya ilişkin; senin gibi, onun kadar; dünden itibaren, sabahtan beri vb. Bağlaçlar: Sözcükleri veya cümle ögelerini birbirine bağlayan çekimsiz sözcüklerdir. Bağlaçlar sıralama (ve, ile), denkleştirme (veya, veyahut, yahut), karşılaştırma (dA… dA, hem… hem, ya… ya) ifade edebilir. Cümle başı bağlaçları (ancak, fakat, hatta, lakin, yalnız vd.) aralarında bulunduğu cümleleri birbirine bağlar. Sona gelen edatlar da (bile, da, dahî, ise, ya) aynı şekilde sözcükleri, sözcük öbeklerini ve cümleleri birbirine bağlar. Verilen örneklerde veya bağlaç diğerleri ise edattır. Doğru cevap E’ dir.

Dağ kelimesi kendisinden daha küçük anlamlı parçaya ayrılamayan, sözlüksel anlam taşıyan bir kök biçim birimidir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Durak kelimesi dur- fiil köküne -ak ekinin gelmesiyle oluşmuş türemiş bir sözcüktür. Diğer seçeneklerdeki sözcükler birer kök biçim birimidir. Doğru cevap A seçeneğidir.