TURKİSH LANGUAGE I

Ünlülerin sınıflandırılmasında esas olan boğumlanmayla ilgili belli başlı ölçütler şu şekildedir: Artlık/Önlük, Darlık/Genişlik, Düzlük/Yuvarlaklık, Uzunluk/Kısalık. Yassılık/Ovallik bunlardan birisi değildir.

Ciğerden gelen hava akımının ses tellerine çarpması durumunda, titreşerek şiddetini kısmen yitirir. Bu tür sesler titreşimli ünsüzlerdir. Ciğerden gelen hava akımının ses tellerini titreştirmemesi durumunda da titreşimsiz ünsüzler oluşur:
• /b, c, d, ġ, g, ğ, j, ł, l, m, n, ñ, r, v, y, z/ ünsüzleri titreşimlidir.
• /ç, f, h, ḳ, k, p, s, ş, t/ ünsüzleri titreşimsizdir.

Yansımalar dışında içinde j sesi bulunan bütün sözcükler yabancı kökenlidir. Divanü Lugâti’t-Türk’te, İrani dillerden kopyalanan sözcüklerde görülen j sesi yüzyıllar boyunca Türkçenin ses sistemine yabancı kalmıştır. Bu ünsüz, Türkçede genellikle Jale, Jülide vb. Farsça veya jandarma, jet, jön, jurnal, jübile, kolej, viraj gibi Fransızca sözcüklerde görülür.

Türkçe kökenli sözlerde artlık-önlük uyumu vardır: Kök hecedeki ünlünün niteliği,
sonraki hecelerdeki ünlünün art ya da ön olmasını belirler. böl-ge-le-ri-miz-den, baş-kanla-rı-mız-dan örneklerinin ilkinde sözcük kökündeki ünlü ön (ö) olduğu için sonraki
hecelerdeki ünlülerin de tamamı öndür. İkinci örnekte ise sözcük kökünde art ünlü (a)
bulunduğu için, köke gelen bütün eklerin ünlüleri de arttır. Türkçedeki art (kalın) ünlüler: a,o,ı,u; ön (ince) ünlüler: e,ö,i,ü şeklindedir.

İkiz ve üçüz ünlü olmaması, iki ünlünün yan yana gelmemesi, birinci heceden sonra o/ö ünlüleri bulunmaması ve birincil uzun ünlü bulunmaması Türkçe'de ünlülerin ses özelliklerindendir.

Çok heceli sözcüklerin sonunda -p bulunmaz. Türkçe sözcüklerde -p yalnızca tek heceli sözlerin sonunda veya alıp, gönderip, koşup vb. zarf fiil ekinin sonunda bulunabilir.

Aykırılaşma, genel anlamıyla bir parçanın , sistemli biçimde , aynı özelliği taşıyan komşu parçanın özelliğinden kaçınması sürecidir. Örnek : tepme>tekme.

Ses; üretim, iletişim, algılama ve
değerlendirmeden ibaret dört ana
aşamalı bir sürecin ürünüdür.

Konuşma seslerinin üretimin ve algılanmasını şu üç aşamada değerlend
irebiliriz:
• Söyleyiş ses bilgisi: Konuşurlar sesleri nasıl üretir?
• Akustik ses bilgisi: Sesler havada nasıl yol alır?
• İşitsel ses bilgisi: Dinleyenler sesleri nasıl algılar?

Ses tellerinde ham ses haline  gelen hava akımının ikinci durağı gırtlaktır. Gırtlağı geçen ham ses, küçük dil tarafından ağız boşluğuna veya geniz boşluğuna veya her ikisine birden gönderilir.

Ağız boşluğunun ön ve art bölümleriyle ilgili karşıtlık; /a/-/e/, /ı/-/i/, /o/-/ö/, /u/-/ü/ ayrımlarını belirler. Dilin ön tarafının tümsekleşmesiyle ağzın
arka bölgesinde art ünlüler /a, ı, o, u/, dilin arka tarafının tümsekleşmesiyle ağız
boşluğunun ön tarafında ön ünlüler /e, i, ö, ü/ oluşur.

Türkçe için en zayıf ünlü /ı/  harfidir.

Göçüşme, sözcük içindeki iki sesin yer değiştirmesidir. Genellikle /l, p, r/ ünsüzlerinin
ikisinin birlikte bulunduğu sözcüklerde görülür. Söz içinde birbirini izleyen sesler arasındaki
yer değiştirmeye yakın yer değiştirme; birbirinden uzakta kalan seslerin yer değiştirmesine
ise, uzak yer değiştirme adı verilir.

Alfabe kanununa göre ünsüzler kendilerinden sonra gelen bir /e/ ünlüsü ile seslendirilebilirler.

Boğumlanmaları sırasında diğer ünsüzlerin aksine, herhangi bir engelle karşılaşmayan ve herhangi bir noktada temas gerçekleşmeyen ğ, y, v
gibi ‘ünsüz’lere ünlülere yakınlığı nedeniyle ünlümsü  adı verilir.

Türkçede  istisna  birkaç sözcüğün dışında /c, f, ğ, h, j, l, m, n, ñ, p, r, ş, v, z/ ünsüzler söz başında bulunmaz.ünsüzlerle başlayan sözcükler, belirtilen özel durumların dışında yabancı kökenlidir. Örneğin cuma, fen, hesap, şükür, vali, ziyaret Arapçadan; can,jale, peri, renk, şah Farsçadan; halter, jandarma, marj, narkoz, plato, raket, şövalye,vites Fransızcadan; cıvata, ciro, filika, firma, lastik, pipo, rota, vazo İtalyancadan;feribot, golf, hentbol, lider, miting, roket, şilt, vinç İngilizceden; cımbız, fire, huni,lahana, marangoz, poyraz, roka, vatos, zargana, zoka Rumcadan kopyalanmıştır.

Ölçünlü Türkçede dudak uyumu veya düzlük-yuvarlaklık uyumu adı verilen uyuma göre düz ünlülerden sonra ancak düz ünlüler, yuvarlak ünlülerden sonra dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlüler gelebilir. Çamur, kabuk, kavun, kavur-, yağmur gibi birkaç sözcük dudak uyumuna aykırıdır.

Göçüşme, sözcük içindeki iki sesin yer değiştirmesidir. Genellikle /l, p, r/ ünsüzlerinin
ikisinin birlikte bulunduğu sözcüklerde görülür. Söz içinde birbirini izleyen sesler arasındaki
yer değiştirmeye yakın yer değiştirme; birbirinden uzakta kalan seslerin yer değiştirmesine
ise, uzak yer değiştirme adı verilir

/m/ ve /n/ geniz boşluğunda oluşan geniz sesleri, diğer sesler ise ağız boşluğunda oluşan ağız sesleridir. "makas" kelimesindeki /m/ sesi geniz sesidir. Doğru cevap B'dir.

/a, ı, o, u/ ağızın arka bölgesinde oluşan art ünlüler, /e, i, ö, ü/ ağız boşluğunun ön tarafında oluşan ön ünlülerdir. Doğru cevap C'dir.