TURKİSH LANGUAGE I

Ses yolunun başlangıcında akciğerler vardır. Akciğerlerden diyaframın ve göğüs kaslarının itmesiyle pompalanan hava, ses yolunda ilk durak olan ses tellerine gelir.Ses telleri hava akımının geçişine hava akımını titreştirerek müdahale ederse üretilecek ses ünlü veya ötümlü ünsüzdür. Eğer ses telleri hava akımının geçişine müdahalede bulunmazsa, yani titreşmezse bu kez ötümsüz ünsüzlerin oluşumunun ilk aşaması tamamlanmış olur. Ses tellerinde ham ses hâline gelen hava akımının ikinci durağı gırtlaktır. Gırtlağı geçen ham ses, küçük dil tarafından ağız boşluğuna veya geniz boşluğuna veya her ikisine birden gönderilir.Gırtlaktan ağız boşluğuna gelen hava burada alt çene, üst çene, dil, dişler, ön damak (yumuşak damak), art damak (sert damak) ve dudaklar aracılığıyla çeşitli seslere dönüşür. 

Doğru cevap C'dir.

Türk alfabesinde, Latin alfabesinin temel harfleri alınmış, ayrıca bu temel harflerde bazı değişiklikler gerçekleştirilerek yeni harfler yapılmıştır. Alfabe adı Yunancada, bu alfabenin ilk iki harfine verilen alpha ve beta adlarının birleşmesinden oluşmuştur. Türkçede alfabe için alfabenin ilk üç sesinden oluşan abece terimi de kullanılmaktadır. 

Türk alfabesi, ses-yazı karşılıklığı ilkesini esas alır. Sesler (ünlüler ve ünsüzler), kısaca, iki sözcüğü ayırt eden en küçük birim; yazı (harfler) ise yazım sistemindeki en küçük birimdir. Türk alfabesinde yer alan harflerin her biri genel olarak tek ses değerini gösterir. Türk alfabesinde düzeltme (^) ve kesme (’) işaretlerinin birden fazla görevi vardır. Düzeltme işareti, âdet örneğinde olduğu gibi, üzerine konulduğu ünlünün uzun okunduğunu gösterir. Kâr örneğinde ise üzerine konulduğu, ölçünlü söyleyişte kısalan /a/ ünlüsünün uzun söylenmesi gerektiğini değil, bir önceki ünsüzün ön damaksıl (ince, ön sıradan) söylenmesi gerektiğini ifade eder. Kesme işareti ise bir yandan özel adlara getirilen ekleri ayırmaya yarayan noktalama işareti olarak yaygın biçimde kullanılırken bir yandan da cüz’i, Kur’an, kıt’a vb. örneklerde, kullanımı zorunlu olmamakla birlikte, Osmanlı alfabesindeki ayın ve hemze harflerini karşılamaktadır. Nadiren de olsa karın, kar’ın, karı’n vd. eşsesli kelimeleri birbirlerinden ayırmak üzere de kullanılmaktadır.

Doğru cevap B'dir.

En temel ünlü ses olarak /a/ kabul edilir. Türkçe için en zayıf ünlü ise /ı/dır.

Doğru cevap B'dir.

ı/ī : art, düz, dar

o/ō : art, yuvarlak, geniş

u/ū : art, yuvarlak, dar

e/ē : ön, düz, geniş

ī/į : ön, düz, dar

ö/ȫ : ön, yuvarlak, geniş

ü/ǖ : ön, yuvarlak, dar

ė/ė̄ : ön, düz, orta

Doğru cevap A'dır.

Diller birbirlerinden sözcük kopyaladıkları gibi, sözcüklerle birlikte bazen kendi özgün ses birim dökümlerinde bulunmayan sesleri de kopyalayabilirler. Türkçedeki uzun ünlülü sözcükler başta Arapça ve Farsça olmak üzere Fransızca, İngilizce vd. dillerden kopyalanmıştır. Bilimsel yazında ön a olarak bilinen ünlü de Arapça kökenli sözcüklerde yer alır. Türkçe kökenli sözlerde birincil uzun ünlü yoktur. Arapça, Farsçada uzun olan, ancak Türkçeye kopyalanırken kısalan bazı uzun ünlüler (Ar. ḥayāt >) hayat; ancak ha-yā-tım vb. eklenmelerde, açık hece durumunda eski uzun şekillerine döner. Arapçadan kopyalanan bazı sözlerde ise (Ar. meʾmūr >) mēmur, (Ar. maʿlūm >) mālum vb. örneklerde olduğu gibi Türkçede bulunmayan hemze ve ayın ünsüzlerinin düşmesiyle oluşan ikincil uzunluklar vardır. Türkçedeki yabancı kökenli sözcüklerde ünlü uzunluklarının farklılığı anlamca da farklılık yaratabilir. Örneğin adet “sayı” anlamında iken âdet “gelenek” anlamındadır.Türkçede ünlüler komşuluklarındaki ünlü ve ünsüzlerin etkisi vb. nedenlerle kalınlaşabilir, incelebilir, daralabilir, düzleşebilir, yuvarlaklaşabilir, genişleyebilir veya kısalabilir, uzayabilir. Ancak bu süreçler normal koşullarda daima hep sistemli biçimde gerçekleşir. Örneğin düz, geniş, art a ünlüsü yuvarlaklaşırsa o; daralırsa ı; incelirse e olur. Bunların dışında doğrudan bir başka ünlüye dönüşemez. Konuyla ilgili bir örnek daha verelim: Yuvarlak, dar, ön ü ünlüsü düzleşirse i; genişlerse e; kalınlaşırsa u ünlüsüne gelişir. Ağızlarda, yörelere göre değişen çok sayıda ünlü vardır.

Alfabe Kanunu’na göre ünsüzler kendilerinden sonra gelen bir /e/ ünlüsü ile seslendirilirler. Çünkü ünsüzler tek başlarına hece oluşturamazlar. Ölçünlü Türkçenin harf olarak gösterilen ünsüzlerinin sayısı 21’dir. Ancak ölçünlü konuşma dilindeki ünsüz seslerin sayısı daha fazladır: b, c, ç, d, f, ġ, g, ğ, h, j, ḳ, k, ł, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, v̇ , y, z. Alfabede harf olarak yer alan j bir iki yansıma ve ödünçlemede, ñ ise kimi ünsüzlerin komşuluğunda /n/nin bir alt ses birimi olarak bulunur. Türkçenin ünsüzleri genel olarak; oluşum/boğumlanma yerlerine (çıkaklarına) göre, ötümlü/ötümsüz (titreşimli/titreşimsiz) olmalarına göre, sürekli/süreksiz olmalarına göre, ağız/ geniz ünsüzü olmalarına göre dört grupta sınıflandırılır. Ünsüzler oluşumları esnasında bir engelle karşılaşan sesler oldukları için yukarıdaki sınıflandırma bir bakıma engelin türünü göstermektedir.

Doğru cevap D'dir.

Oluşum yerlerine göre ünsüzler: Oluşum noktası, ünsüzün boğumlandığı, hava akımının engele takıldığı yerdir.

• Alt ve üst dudakların birbirine temas ettiği noktada çift dudak ünsüzleri /b, p, m/ ünsüzleri oluşur.

• Üst dişler ile alt dudağın birbirine temas ettiği noktada ise diş-dudak ünsüzleri /f, v/ oluşur.

• Üst ön dişlerin arkasında diş ünsüzleri /d, n, s, t, z/ ünsüzleri oluşur.

• Üst ön dişlerin hemen üstünde diş eti ile ön damağın birleştiği yerde /c, ç, j, ş/ ünsüzleri oluşur.

• Ön damak ünsüzleri /g, k, l, r/ ön damakta, arka damak ünsüzleri /ġ, ḳ, ł, ğ/ ise art damakta oluşur.

• Gırtlakta oluşan tek ünsüz, /h/dir.

Doğru cevap C'dir.

Titreşimli/titreşimsiz olmalarına göre ünsüzler: Ciğerden gelen hava akımının ses tellerine çarpması durumunda, titreşerek şiddetini kısmen yitirir. Bu tür sesler titreşimli ünsüzlerdir. Ciğerden gelen hava akımının ses tellerini titreştirmemesi durumunda da titreşimsiz ünsüzler oluşur:

• /b, c, d, ġ, g, ğ, j, ł, l, m, n, ñ, r, v, y, z/ ünsüzleri titreşimlidir.

• /ç, f, h, ḳ, k, p, s, ş, t/ ünsüzleri titreşimsizdir.

Doğru cevap A'dır.

Türkçenin ses özellikleri konusunda dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta şudur: Rumcadan kopyalanan saka (kuşu), semer, temel; Farsçadan kopyalanan ser ‘baş’, ten; İngilizceden kopyalanan set, ten ‘10’ vb. pek çok sözcük, Türkçenin ses sistemine bütünüyle uyarlanmış ya da rastlantısal biçimde Türkçenin ses sistemine aykırı herhangi bir özellik taşımıyor olabilir. Ancak böyle olması sözcüğün Türkçe olduğunu göstermez.

Doğru cevap B'dir.

Aşağıdaki kelimeler ünlü daralmasına uğramıştır. 

Tarihî Dönemlerde             Günümüz Türkçesinde

yokarı                               yukarı 

gövercin                           güvercin

böyük                               büyük

get                                   git

yörü                                 yürü

Devrim kelimesi ise ünlü düşmesine uğramıştır. 

Devirim ---- Devrim

Doğru cevap A'dır.

Ünlüler oluştukları yere, dilin veya çenenin yüksekliğine, dudakların durumuna göre biçimlenir. Ünlüler; akciğerden gelen havanın ses tellerini titreştirmesiyle ilk özelliklerini
kazandıktan sonra herhangi bir engelle karşılaşmadan ağız boşluğuna gelir ve burada
hiçbir nokta ile temas etmeden dilin, alt ve üst çenenin yüksekliğine; dudakların düz ya
da yuvarlaklığına göre oluşur. Ünlülerin sınıflandırılmasında esas olan boğumlanmayla
ilgili belli başlı ölçütler şu şekildedir: Artlık/Önlük, Darlık/Genişlik, Düzlük/Yuvarlaklık,
Uzunluk/Kısalık.
• Artlık/Önlük: Ağız boşluğunun ön ve art bölümleriyle ilgili karşıtlık; /a/-/e/, /ı/-
/i/, /o/-/ö/, /u/-/ü/ ayrımlarını belirler. Dilin ön tarafının tümsekleşmesiyle ağzın
arka bölgesinde art ünlüler /a, ı, o, u/, dilin arka tarafının tümsekleşmesiyle ağız
boşluğunun ön tarafında ön ünlüler /e, i, ö, ü/ oluşur.

En temel ünlü ses olarak /a/ kabul edilir. Türkçe için en zayıf ünlü ise /ı/dır.

Türkçede ünlüler komşuluklarındaki ünlü ve ünsüzlerin etkisi vb. nedenlerle kalınlaşabilir, incelebilir, daralabilir, düzleşebilir, yuvarlaklaşabilir, genişleyebilir veya kısalabilir, uzayabilir. Ancak bu süreçler normal koşullarda daima hep sistemli biçimde gerçekleşir. Örneğin düz, geniş, art a ünlüsü yuvarlaklaşırsa o; daralırsa ı; incelirse e olur. Bunların dışında doğrudan bir başka ünlüye dönüşemez. Konuyla ilgili bir örnek daha verelim: Yuvarlak, dar, ön ü ünlüsü düzleşirse i; genişlerse e; kalınlaşırsa u ünlüsüne gelişir.

Oluşum yerlerine göre ünsüzler: Oluşum noktası, ünsüzün boğumlandığı, hava akımının engele takıldığı yerdir.
• Alt ve üst dudakların birbirine temas ettiği noktada çift dudak ünsüzleri /b, p, m/
ünsüzleri oluşur.
• Üst dişler ile alt dudağın birbirine temas ettiği noktada ise diş-dudak ünsüzleri /f, v/ oluşur.
• Üst ön dişlerin arkasında diş ünsüzleri /d, n, s, t, z/ ünsüzleri oluşur.
• Üst ön dişlerin hemen üstünde diş eti ile ön damağın birleştiği yerde /c, ç, j, ş/ ünsüzleri oluşur.
• Ön damak ünsüzleri /g, k, l, r/ ön damakta, arka damak ünsüzleri /ġ, ḳ, ł, ğ/ ise art
damakta oluşur.
• Gırtlakta oluşan tek ünsüz, /h/dir

Titreşimli/titreşimsiz olmalarına göre ünsüzler: Ciğerden gelen hava akımının ses
tellerine çarpması durumunda, titreşerek şiddetini kısmen yitirir. Bu tür sesler titreşimli
ünsüzlerdir. Ciğerden gelen hava akımının ses tellerini titreştirmemesi durumunda da titreşimsiz ünsüzler oluşur:
• /b, c, d, ġ, g, ğ, j, ł, l, m, n, ñ, r, v, y, z/ ünsüzleri titreşimlidir.
• /ç, f, h, ḳ, k, p, s, ş, t/ ünsüzleri titreşimsizdir

Cuma, fen, hesap, şükür, vali, ziyaret Arapçadan; can, jale, peri, renk, şah Farsçadan; halter, jandarma, marj, narkoz, plato, raket, şövalye, vites Fransızcadan; cıvata, ciro, filika, firma, lastik, pipo, rota, vazo İtalyancadan; feribot, golf, hentbol, lider, miting, roket, şilt, vinç İngilizceden; cımbız, fire, huni, lahana, marangoz, poyraz, roka, vatos, zargana, zoka Rumcadan kopyalanmıştır.

Türkçe kökenli sözlerde /j/ bulunmaz: Yansımalar dışında içinde j sesi bulunan
bütün sözcükler yabancı kökenlidir. Divanü Lugâti’t-Türk’te, İrani dillerden kopyalanan sözcüklerde görülen j sesi yüzyıllar boyunca Türkçenin ses sistemine yabancı
kalmıştır. Bu ünsüz, Türkçede genellikle Jale, Jülide vb. Farsça veya jandarma, jet,
jön, jurnal, jübile, kolej, viraj gibi Fransızca sözcüklerde görülür.
• Söz başında /c, f, ğ, h, j, l, m, n, ñ, p, r, ş, v, z/ ünsüzleri bulunmaz: Türkçede istisnai birkaç sözcüğün dışında /c, f, ğ, h, j, l, m, n, ñ, p, r, ş, v, z/ ünsüzleri söz başında
bulunmaz. İstisnai örnekler; uş imdi biçiminden gelişen şimdi, ne soru ilgecinden
türeyen nere, neden, niçin vb. soru sözcükleri, lıkır lıkır, mırıl mırıl, pat, şırıl şırıl,
vız, zangır zangır vb. yansımalardır.

Türkçe kökenli sözlerde dudak uyumu vardır: Ölçünlü Türkçede dudak uyumu veya düzlük-yuvarlaklık uyumu adı verilen uyuma göre düz ünlülerden sonra ancak düz ünlüler, yuvarlak ünlülerden sonra dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlüler gelebilir. Bir sözcükte her iki uyumun da bulunduğu varsayılırsa Türkçe bir hecede ve onun hemen ardından gelen hecede hangi seslerin bulunabileceği Tablo 3.3’te görüldüğü gibidir.
Önceki Hecede                        Sonraki Hecede                        Örnek
a, ı                                            a, ı                            yalan, karın, kıyı, sarı
e, i                                            e, i                              dere, geri, sinek, iri
o, u                                           a, u                            bora, kovuk, kurak, kuru
ö, ü                                           e, ü                             görev, bölüm, üye, ütü

Çamur, kabuk, kavun, kavur-, yağmur gibi birkaç sözcük dudak uyumuna aykırıdır. Bu
tür sözcüklerde /b, m, v/ gibi, yanlarındaki ünlüyü yuvarlaklaştırıcı etkisi bulunan dudak ünsüzlerinin bulunduğuna dikkat edilmelidir. Ağızlarda bu sözcükler düz ünlülerle söylenebilir.

Ünlü düşmesi, sözcüğü oluşturan ünlülerden birinin çeşitli seslik nedenlerle kaybolmasıdır. Bu ses olayı; ünlünün düştüğü yere göre, söz başında, söz içinde ya da söz sonunda görülür.

Söz başında ünlü düşmesi ısıcak > sıcak, ısıtma > sıtma vb.
Söz içinde ünlü düşmesi devirim > devrim, kavuşak > kavşak, yalınız > yalnız
Söz sonunda ünlü düşmesi güveyi > güvey
Alıntı sözcüklerde ünlü düşmesi emir > emri, keşif > keşfi
Far. mumiya > TT mumya

Ünlü Düzleşmesi
Sözcüklerdeki yuvarlak ünlülerin, düz ünlülere dönüşmesidir. Tarihî dönemlerde yuvarlak ünlü ile görülen kimi sözcükler bugün düzleşmiştir: büt- > bit-, üçün > için, töpö > tepe, tüz- > diz- kapu>kapı vb.
Yabancı kökenli kimi sözcüklerde f’den sonra gelen o ve u ünlüleri düzleşerek ı’ya gelişir: İt. fortuna > fırtına, Ar. furṣat > fırsat, Yun. furun > fırın vb.
Yerel söyleyişlerde yağmur, tavuk, çamur gibi bazı sözcüklerde yuvarlak ünlüler düzleşip yāmır, tavık, çamır olabilir.

Ses bilim bir dilin ses dizgesinin bütününün adıdır. Ses biliminin çalışma alanı çeşitli dillerdeki seslerin nasıl meydana getirildiğini, ne gibi nitelikler taşıdığını, dinleyenin bu sesleri alışını değerlendirmektir. Doğru yanıt B seçeneğidir.