Cümle Bilgisi

Belirtili, belirtisiz ve takısız ad tamlaması olmak üzere üç türlü ad tamlaması vardır.

Belirtili ad tamlaması: İlk sözcüğün ilgi eki –(n)In + ikinci sözcüğün iyelik eki –sI almasıyla oluşan ad tamlamasıdır.

2. Belirtisiz ad tamlaması: İlk sözcüğün ek almayıp ikinci sözcüğün iyelik eki –sI almasıyla oluşan ad tamlamasıdır.

3. Takısız ad tamlaması: Her iki sözcüğün de ek almadığı ad tamlamasıdır. Bu tür ad tamlamalarında tamlanan ögenin niteliği, benzetme ve/ya neden yapıldığını belirtilir.

Sıfat tamlaması, adı nitelemek ve/ya belirtmek amacıyla oluşan sözcük öbeğidir.

Aitlik öbeği, aitlik eki “-ki” ile oluşturulan sözcük öbeğidir. Cümlede zamir (bizimki gidiyor) ya da sıfat (bahçedeki kadın) görevindedir. “-ki” den önceki ad tek sözcük olabileceği gibi ad yerine geçen bir sözcük öbeği de olabilir.

Ünlem öbeğii bir ünlem ile bir adın ek almadan oluşturduğu sözcük öbeğidir. Kural olarak ünlem önce ad sonra gelir.

Unvan öbeği, kişi adı ve onu izleyen bir unvan veya akrabalık adından oluşan sözcük öbeğidir.

Edat öbeği, bir ad/ad soylu sözcük ve onu izleyen çekim edatının bir araya gelmesi ile oluşan sözcük öbeğidir.

Bağlama öbeği, en az iki eş ögenin bağlaç ile bağlanmasıyla oluşan sözcük öbeğidir. Eğer bağlanan ikiden fazla öge varsa bağlaç son iki öge arasına girer. Bağlama öbeği, cümlede ad, sıfat ve zarf görevinde bulunabilirler.

Sayı öbeği, ilki büyük, ikincisi küçük sayıdan oluşan sözcük öbeğidir. Sayı öbeği, cümlede ad ve sıfat görevinde bulunur.

Birleşik eylemler iki alt grupta toplanır.

1. Adla yapılan birleşik eylemler

2. Eylemle yapılan birleşik eylemler

İsim-fiil öbeği, “-mAk, -mA, -Iş” eklerinin eyleme eklenmesiyle oluşan sözcük öbeğidir. Cümlede ad görevinde olan isim-fiil öbeği zarf dışında cümlenin bütün ögelerini oluşturabilir.

5 çeşit kısaltma öbeği vardır:

a. İlgi öbeği

b. Belirtme öbeği

c. Yaklaşma öbeği

d. Bulunma öbeği

e. Ayrılma öbeği

1. Yüklem tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten (sözcük öbeği) de oluşabilir.

2. Yüklem, çekimli bir eylem de olsa ek-eylem almış ad ya da ad soylu bir sözcük de olsa kurallı bir cümlede cümlenin sonunda bulunur.

3. Bir cümlede birden fazla özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci olabilir ancak yüklem tektir. Yüklem sayısı kadar cümle vardır. 

4. Cümlede yüklemin belirtilmemesi cümlenin anlamında eksiklik meydana getirmez. Biz cümleyi zihnimizde tamamlarız. Bu tür cümleler eksiltili cümle olarak adlandırılır.

5. Cümlede asıl yargıyı ve hükmü yüklem taşır. Diğer ögeler yüklemin anlamını çeşitli yönlerden desteklerler. 

6. Yüklem, çekimli eylem cümlesi ise zaman ve kişi eklerini alarak çekimlenir. Yüklem basit, türemiş ya da birleşik eylem olabilir.

7. Cümle bir durumu ifade etmek için kullanılıyorsa yüklem ad veya ad soylu olur ve ek-eylem ile birlikte kullanılır.

8. Yüklem geçişsiz eylem ile oluşmuşsa cümlede nesne ögesi olmaz. Yükleme sorulan “kim, kimler, kimi, kimleri, neyi, neleri” sorularına cevap alınmaz.

Edilgen çatılı eylemlerde, yüklemde bildirilen işi yapmayıp, yapıyor gibi görünen ve “-n, -l” eylemden eylem yapım ekini almış yüklemlerle kurulan cümlelerdeki özne “sözde özne” olarak adlandırılır.

Yüklemi geçişsiz eylem ya da ad olan cümlelerde nesne bulunmazken; geçişli eylem cümlelerinde eylem, nesne üzerinde gerçekleşir

Belirli bir varlığı karşılayan ve yükleme durum eki (-ı, -i, -u, -ü) alan nesneler belirtili nesne olarak adlandırılır. Cümle çözümlemelerinde yükleme sorulan “neyi?” , “kimi?” soruları belirtili nesneyi buldurmaya yöneliktir. Belirtili nesnenin cümledeki yeri değişebilir. Cümlede vurgulanmak istenirse yükleme yaklaştırılır.

Cümle çözümlemelerinde yükleme sorulan “neye, nede, neden, nereye, nereden, kime, kimde, kimden” soruları yer tamlayıcısını(dolaylı tümleci) buldurur.

Zarf tümleci, cümlenin anlamını zaman, sebep, tarz, yön, ölçü, şart vb. yönlerden tamamlayan ve sınırlayan ögelerdir.

Yapısına göre cümleler dört gruba ayrılır:

• Basit • Birleşik • Bağlı • Sıralı

Yüklemi ad, ad soylu sözcük ya da söz sözcük öbeği olan bağımsız yargılı anlatıma ad cümlesi denir. Ad türünden bir sözcük veya sözcük öbeği ek-eylemle çekimlenerek yargı bildirir.

Türkçenin söz dizimi kurallarına uygun olarak yüklemin sonda olduğu cümlelere kurallı cümle denir. Cümlenin temel ögesi olan yüklem sonda, tamamlayıcı ve yardımcı ögeler yüklemden önce bulunur (Özkan, 2013). Kurallı cümlede söz dizimi Özne + Nesne/Tümleç + Yüklem biçimindedir.

Sevinme, korku, şaşma, kızma, acıma, heyecan, coşku gibi duyguların ifade edildiği ya da seslenme, çağırma ya da bağırma anlamı taşıyan cümlelere ünlem cümlesi denir.