Ses Bilgisi

Konuşma seslerini özellikleri, türleri, sözcüklerdeki sıralanışları, görevleri ve uğradıkları değişmeler açısından araştıran, sınıflandıran ve herhangi bir kurama dayalı olmayan, genellikle fiziksel yönleri ağır basan dil bilgisi dalına ses bilgisi denir.

Ses bilimi ses bilgisinden farklı olarak bir dilin ses dizgesinin bütününün adıdır. Ses biliminin çalışma alanı çeşitli dillerdeki seslerin nasıl meydana getirildiğini, ne gibi nitelikler taşıdığını, dinleyenin bu sesleri alışını değerlendirmektir. Ses bilgisi içinde yer alan parçalar üstü ses bilgisi ise dilin vurgu ve tonlama dizgelerini ele alır.

• Söyleyiş ses bilgisi: Konuşurlar sesleri nasıl üretir?
• Akustik ses bilgisi: Sesler havada nasıl yol alır?
• İşitsel ses bilgisi: Dinleyenler sesleri nasıl algılar?

Ses sisteminin en önemli görevleri konuşma seslerinin oluşmasını sağlamak; ağlamak, gülmek, çığlık atmak gibi sese dayalı etkinliklere imkân sağlamaktır.

Ayırıcı işaretler: Temel harflerin üstüne, altına veya yanına konulan yardımcı işaret ya da simge. Kesme (’), düzeltme (ˆ), uzatma (ˉ) vd. işaretlerdir.

Dil ile ilgili bilimsel çalışmalarda kullanılmak üzere, 1928’de yasayla kabul edilen ölçünlü Türk alfabesinden ayrı, bu alfabedeki harflerin ayırıcı işaretlerle genişletilmiş bir gayriresmî çeviri yazı alfabesi vardır. Seslerin gerçek değerini göstermek üzere kullanılan, özel işaretler taşıyan alfabeye çeviri yazı (transkripsiyon) alfabesi denir.

Bu ölçütler şu şekildedir: Artlık/Önlük, Darlık/Genişlik, Düzlük/Yuvarlaklık, Uzunluk/Kısalık.

Darlık/Genişlik: Alt çenenin üst çeneye yaklaştığı veya üst çeneden uzaklaşmasına bağlı dar/geniş karşıtlığı ise a/-/ı/, /e/-/i/, /ö/-/ü/, /o/-/u/ ayırımlarını belirler. Alt çene ve üst çenenin birbirinden uzaklaşmasıyla, ağız boşluğu genişler, dolayısıyla geniş ünlüler /a, e, o, ö/; alt çene ile üst çenenin birbirine yaklaşmasıyla ağız boşluğu daralır ve dar ünlüler /ı, i, u, ü/ oluşur.

Türkçenin ünsüzleri genel olarak; oluşum/boğumlanma yerlerine (çıkaklarına) göre, ötümlü/ötümsüz (titreşimli/titreşimsiz) olmalarına göre, sürekli/süreksiz olmalarına göre, ağız/ geniz ünsüzü olmalarına göre dört grupta sınıflandırılır.

Oluşum yerlerine göre ünsüzler: Oluşum noktası, ünsüzün boğumlandığı, hava akımının engele takıldığı yerdir.

• Alt ve üst dudakların birbirine temas ettiği noktada çift dudak ünsüzleri /b, p, m/ ünsüzleri oluşur.
• Üst dişler ile alt dudağın birbirine temas ettiği noktada ise diş-dudak ünsüzleri /f, v/ oluşur.
• Üst ön dişlerin arkasında diş ünsüzleri /d, n, s, t, z/ ünsüzleri oluşur.
• Üst ön dişlerin hemen üstünde diş eti ile ön damağın birleştiği yerde /c, ç, j, ş/ ünsüzleri oluşur.
• Ön damak ünsüzleri /g, k, l, r/ ön damakta, arka damak ünsüzleri /ġ, ḳ, ł, ğ/ ise art damakta oluşur.
• Gırtlakta oluşan tek ünsüz, /h/dir.

• /b, c, d, ġ, g, ğ, j, ł, l, m, n, ñ, r, v, y, z/ ünsüzleri titreşimlidir.
• /ç, f, h, ḳ, k, p, s, ş, t/ ünsüzleri titreşimsizdir.

•  /b, c, ç, d, ġ, g, ḳ, k, p, t/ ünsüzleri süreksizdir.
• /f, ğ, h, j, ł, l, m, n, r, s, ş, v, y, z/ ünsüzleri süreklidir.

• Türkçe kökenli sözlerde /j/ bulunmaz.
• Söz başında /c, f, ğ, h, j, l, m, n, ñ, p, r, ş, v, z/ ünsüzleri bulunmaz.
• Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan /c, f, ğ, h, v/ ikincil ünsüzlerdir.
• Sözcük sonunda /b, c, d, ġ, g/ ünsüzleri bulunmaz.

• Birinci heceden sonra o/ö ünlüleri bulunan sözcükler yabancı kökenlidir.
• Türkçe kökenli sözlerde istisnai birkaç sözcüğün dışında birincil uzun ünlü bulunmaz.
• Aynı ya da farklı hecelerde iki ünlü yan yana gelemez.
• İkiz ve üçüz ünlü yoktur.

• Türkçede iki ünsüz hatta üç ünsüz yan yana gelebilir.
• Sözcük kökünde ya da hece sonunda yan yana üç ünsüz bulunmaz.
• Yazılışta söz başında iki ünsüz bulunan sözcükler yabancı kökenlidir.
• Çok heceli sözcüklerin sonunda -p bulunmaz.
• Sözcük ya da hece sonunda belirli ünsüz çiftleri bulunabilir.
• Sözcük kökünde ikiz ünsüz/uzun ünsüz yoktur.

• Seslerin Özellikleri ve İşlevleri
• Tarihsel Süreç
• En Az Çaba Yasası
• Nedensiz Ön Damaksıllaşmalar
• /c, ç, ş, y/ Ünsüzlerinin Ön Damaksıllaştırıcı Etkisi
• /y/nin Daraltıcı Etkisi
• /b, m, p, f, w, v/ Ünsüzlerinin Yuvarlaklaştırıcı Etkisi
• Dar Orta Hece Ünlüsünün Düşmesi
• Zayıf ı Ünlüsünün Ön Damaksıllaşması
• Telafi Uzunluğu
• Seslerin Birbirlerini Etkilemesi
• Yazımın Etkisi
• Başka Dillerin Etkisi

• Ünlü düşmesi 
• Ünlü daralması
• Ünlü türemesi
• Ünlü genişlemesi
• Ön damaksıllaşma
• Art damaksıllaşma
• Ünlü yuvarlaklaşması
• Ünlü düzleşmesi
• Ünlü birleşmesi
• Ünlü benzeşmesi
• Ünlü kısalması

Ünlü Daralması Daralma; benzeşme, daraltıcı ünsüzlerin etkisi vb. seslik nedenlerle geniş ünlülerin dar ünlü hâline gelmesidir.

Örnek;

Tarihî Dönemlerde     Günümüz Türkçesinde

yokarı                       yukarı

gövercin                    güvercin

• Ünsüz Düşmesi
• Ünsüz Türemesi
• Göçüşme
• Ötümlüleşme
• Ötümsüzleşme
• Ünsüz Benzeşmesi
• Ünsüz Aykırılaşması
• Ünsüz İkizleşmesi
• Ünsüz Tekleşmesi
• Süreklileşme
• Süreksizleşme
• Eklenmelerdeki Benzeşme
• Hece Düşmesi

Göçüşme, sözcük içindeki iki sesin yer değiştirmesidir. Genellikle /l, p, r/ ünsüzlerinin ikisinin birlikte bulunduğu sözcüklerde görülür. Söz içinde birbirini izleyen sesler arasındaki yer değiştirmeye yakın yer değiştirme; birbirinden uzakta kalan seslerin yer değiştirmesine ise, uzak yer değiştirme adı verilir. Göçüşme ölçünlü dilde çok seyrek rastlanan bir ses olayıdır. Ancak sözlü dilde ve özellikle Azericenin etki alanına giren ağızlarda nispeten yaygındır. Örnek; ekşi- eşki