Dİl ve Kültür

Ölçünleştirme (standartlaştırma): Bir dil topluğunda söyleyiş, yazım ve söz varlığı vb. belirli alanlarda ortak ve resmî kabulün sağlanmasıdır.

Betimleyici dil bilgisi, farklılıklar olmakla beraber bireylerin dil üzerinde belli bir bilgisinin olduğunu ancak temel kuralların değişmediğini düşünür ve yaklaşıma göre dil bilgisi bir araçtır.

Gösterge, bir dilde anlamı olan en küçük birimdir.

Dil edinim aygıtı: Chomsky’ye göre, dil bilimcilerin yüzyıllarca süren sistemli çalışmalarının sonucunda bile ulaşamadıkları dil bilgisi kurallarını yeni doğmuş ve zihnî gelişimini bile henüz tamamlamamış bir çocuğun birkaç sene zarfında edinmesi, ancak doğuştan gelen, dile özgün kurallarla donatılmış içgüdüsel bir sistem, dil edinim aygıtı sayesinde gerçekleşmektedir.

Dil bilimde Safir-Whorf Varsayımı olarak anılan varsayıma göre, kişinin konuştuğu dil ile o kişinin dünyayı nasıl algıladığı ve nasıl davrandığı arasında sistemli bir ilişki vardır. İnsan bir bakıma, dünyayı ana dilinin belirlediği, izin verdiği biçimde ve ölçüde algılar. Örneğin, ‘yumurta’ sözcüğü Türkçede yumurtanın yumru şekliyle, Farsçada tavuğun üreme ve üretme nesnesi olmasıyla, Arapçada ise rengi itibarıyla adlandırılmıştır.

Dillerin doğuşu ile ilgili kuramları, yeryüzündeki bütün dillerin tek ana dilden geliştiğini ileri süren tek köken kuramı ve bunun tam tersine, dillerin tek bir dilden ya da tek bir kaynaktan değil, farklı dillerden ya da kaynaklardan geliştiğini ileri süren çok köken kuramı olmak üzere iki grupta toplayabiliriz.

Telegrafik konuşma, çocuğun dil ediniminin belirli sürecinde iki sözcükten oluşan cümlelerle konuşmasıdır.

Devlet; çok sayıda sözlü dilin yarattığı karmaşada hükmetme, denetleme ve icra gücünün aracı olacak, aynı zamanda egemenliğini simgeleyecek çatı görevinde bir üst dile ihtiyaç duyar. Genel olarak yazı dili, edebî dil vb. şekilde adlandırılan bu üst dile ölçünlü dil adı verilir.

İzole dil, bir dil ailesi içinde yer alan ancak coğrafi bakımdan ailenin diğer üyelerine komşu ya da yakın olmayan ya da eldeki dil bilimsel verilere göre herhangi bir dil ailesi içinde yer almayan veya aynı dil ailesi içinde yakın akrabası bulunmayan dildir.

Bölgelerüstü ölçünlü dil, ağırlıklı olarak herhangi bir bölgede değil, siyasal coğrafyanın tamamında kullanılan, yazılı ve standartları bulunan dildir. Örneğin Doğu Karadeniz ağızları bu bölgeye, yazı dili ise bütün Türkiye’ye aittir.

Dillerin sınıflandırılmasında farklı sınıflandırmalar yapılmakla birlikte en temel yöntemler köken sınıflandırması ve yapı bakımından sınıflandırmadır.

Altay dilleri: Adını Altay dağlarından alan Altay dilleri aralarındaki genetik akrabalık kesin olarak ortaya konulamayan Türk dilleri, Moğol dilleri ve Mançu-Tunguz dillerinden oluşur.

Bitişken diller: Eklemeli dillerde üretim ve çekim, sözcük kök veya gövdelerinin sonuna yeni sözcükler yapan eklerin; çatı, zaman, kip, kişi ekleri gibi belirli dil bilgisel işlevleri bulunan üretim ve çekim eklerinin getirilmesi, yani eklenme yoluyla gerçekleştirilir.

Bükünlü diller (çekimli diller), çekim ve üretim esnasında özellikle temel ünsüzlerin ve ünsüz sırasının sabit kaldığı, sözcük kökündeki ünlülerin değişebildiği Arapça, Latince gibi dillerdir.

Güneybatı (GB), Oğuz Türkçesi: Bu grup kendi içinde batı (b) ve doğu (d) olmak üzere ikiye ayrılır. GBb grubunda Gagauzca, Türkiye Türkçesi ve Azerice; GBd grubunda ise Türkmence yer alır. Salırca (Salarca) tarihî olarak Oğuz grubundan gelişmiştir.

Türkçenin, binlerce yıl önce Moğolca ile tek bir dil olduğu varsayılan döneme ‘Ana Altayca Dönemi’ adı verilir. 

Kuzeybatı (KB), Kıpçak Türkçesi: Kıpçak grubu batı (b), kuzey (k) ve güney (g) alt gruplarından oluşur. KBb grubunda Kumukça, Karaçay Balkarca, Kırım Tatarcası ve Karayca; KBk veya Volga (İdil) grubunda Kazan Tatarcası ve Başkurtça; KBg veya Aral-Hazar grubunda Kazakça, Karakalpakça, Kıpçak-Özbek ve Nogayca bulunur. Altay Türkçesi ile güçlü genetik bağlarına karşın, Kazakçaya çok yakın olan modern Kırgızca da bu grupta değerlendirilebilir.

Anadolu Türkçesi coğrafi ölçütlere göre, Batı Anadolu, Orta Anadolu, Ege, Karadeniz ve Doğu Anadolu ağızları olmak üzere dörde ayrılır.

Norm, önceden bilerlenmiş kalıplardır.

Konuşma ortamına ve iletişime katılanların durumuna göre tercih edilen konuşma stillerinin her birine durumsal dil türü denir.

Toplumsal ağ; bir kişinin diğer insanlarla yaşadığı ilişkiler toplamı ya da bireylerin etrafında oluşan ilişki örüntüleridir