TURKİSH LANGUAGE I - Deneme Sınavı - 68

Yeryüzündeki diller, çeşitli ölçülere göre sınıflandırılmışlar ve bu sınıflandırma sonucunda “dil aileleri” kavramı ortaya çıkmıştır. Hâlen tartışmalı olmakla birlikte Türkçe, UralAltay dil ailesinin Altay koluna mensup kabul edilir. Bu kabul; Türkçenin öncelikle Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece ve Japonca gibi Altay dilleri ile daha sonra da Macarca, Fince vb. Ural dilleriyle akraba olduğu anlamına gelmektedir.

Doğru cevap E'dir.

Dilin üretim yetisi sınırsızdır: Dilin üretim gücü, konuşurların sınırlı sayıda yolla sınırsız sözcük oluşturma, cümle kurma ve anlama yetisidir. Matematikte on temel sayı ile sonsuz işlem yapabilme niteliğine benzer biçimde dilin ses, biçim, söz dizimi vb. kuralları çerçevesinde yeni sözcükler ve cümleler üretilebilir, üretilenler anlaşılabilir.

Her dil, ait olduğu toplumun gereksinimlerine cevap verebilecek yeterliktedir: Yeryüzündeki her dil, sınırsız üretim yetisine sahip olması itibarıyla konuşurlarının değişen ihtiyaçlarına karşılık verebilecek, ait oldukları toplumun gereksinimlerini karşılayabilecek, kültürel mirasını sonraki kuşaklara aktarabilecek nitelikte ve yeterliktedir. Dil, zamanın ve koşulların değişmesine kolaylıkla uyum sağlar. Örneğin, Türkçe bir sözlü ve yazılı dil olarak yüzlerce yıldır bugünkü Moğolistan’dan Avrupa içlerine değin tarihî ve modern bütün Türk dilli toplulukların ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Ancak bir dilin konuşurları, yeni kavramlar ve sözcükler üretmek yerine daha kolay bir yolu tercih ederek bunları başka dillerden kopyalayabilirler. Örneğin, Kazakistan, Kırgızistan vd. Eski Sovyet cumhuriyetlerinde Rusça, özellikle kentlerde, neredeyse tamamen Kazakça ve Kırgızcanın yerini almıştır.

Doğru cevap B'dir.

Ana dili, öğrenilen değil; edinilen ve kuşaktan kuşağa aktarılan bir sistemdir. Henüz gelişme sürecinde olan, fizyolojik bakımdan normal, bir yaşını doldurmamış bebeğin dille ilgili ilk tepkileri vermesi, dört beş yaşında bir çocuğun eğitim almaksızın günlük dile ilişkin cümleleri anlayabilmesi ve üretebilmesi ancak insana özgü, bilinçaltındaki bir dil edinim aygıtı ile mümkündür. Dil bilimci Chomsky’ye göre çocuklar doğuştan gelen dil edinim aygıtı ile dilin kurallarını işiterek edinirler. Bu bakımdan bütün diller, kuralları teker teker öğrenilen değil, farkında olunmadan çocuk yaşta edinilen, insan türüne özgü evrensel sistemlerdir. Bu dil edinim aygıtının işlevi tamamen ortadan kalkmamakla birlikte, yaşın ilerlemesiyle zayıamaya başlar.

Doğru cevap D'dir.

Bükünlü diller: Biçim bilgisel tipoloji bakımından Yunanca, Latince, İngilizce, Rusça, Ukraince; Arapça, İbranice vd. bükünlü dillerdir. Bükünlü dillerde sözcüğün biçiminin değişmesi anlamın ve/veya dil bilgisel işlevin de değiştiğini gösterir. Bükünlü dillerin en karakteristiği Arapçadır. Arapça söz üretimi büyük çoğunluğu hatta çekimler üçlü, kısmen dörtlü ve beşli ünsüz köklerden vezin adı verilen belirli kalıplara göre yapılır. Örneğin, ktb ‘yazmak’ kökünden yer adı yapan mef ’al vezni ile mekteb, eylemin özne biçimi gösteren fâ’il vezniyle kâtib, edilgen tümleç adı yapan mef ’ûl vezni ile mektub, mekteb sözcüğünün çoğul biçimini gösterenin mefa’il vezni ile mekâtib gibi. Kök ünsüzleri türetilen her sözcükte aynı sırada korunur

Doğru cevap D'dir.

ı/ī : art, düz, dar

o/ō : art, yuvarlak, geniş

u/ū : art, yuvarlak, dar

e/ē : ön, düz, geniş

ī/į : ön, düz, dar

ö/ȫ : ön, yuvarlak, geniş

ü/ǖ : ön, yuvarlak, dar

ė/ė̄ : ön, düz, orta

Doğru cevap A'dır.

Titreşimli/titreşimsiz olmalarına göre ünsüzler: Ciğerden gelen hava akımının ses tellerine çarpması durumunda, titreşerek şiddetini kısmen yitirir. Bu tür sesler titreşimli ünsüzlerdir. Ciğerden gelen hava akımının ses tellerini titreştirmemesi durumunda da titreşimsiz ünsüzler oluşur:

• /b, c, d, ġ, g, ğ, j, ł, l, m, n, ñ, r, v, y, z/ ünsüzleri titreşimlidir.

• /ç, f, h, ḳ, k, p, s, ş, t/ ünsüzleri titreşimsizdir.

Doğru cevap A'dır.

Gövdeler, biri bağımsız biçim birim olmak üzere, en az iki biçim birimden oluşan yani
bir veya daha fazla ek alan kök biçim birimlerdir. Örneğin; geçit, gelinlik, geliştiril- sözcükleri geç-(i)-t, gel-(i)-n-lik, gel-(i)ş-tir-(i)l- biçim birimlerinden oluşan gövdelerdir. Bu tür sözcükler yapısına göre türemiş sözcükler olarak da bilinir. Herhangi bir kökten çeşitli eklerle çok sayıda gövde yapmak mümkündür.

Yapım/türetim ekleri yeni sözcükler yapma görevi bulunan eklerdir.  -n biçim birimi gündüz, güz, kış vb. adlara gelerek zaman belirteci yapar: güz-ü-n addan belirteç türetilerek zaman kavramı yüklenmiştir.

Dönüşlü çatı: Yıkandım, küreklere asıldık örneklerindeki gibi, yüklemin bildirdiği eylemin özneye döndüğünü, eylemin özne tarafından kendi kendine yapıldığını gösteren çatıdır. Dönüşlü çatı ekleri - n- ve -l-’dir. Yıka-> yıkan-, bak->bakın-, yor- >yorul- vb. Dönüşlü çatılarda, yüklem çoğunlukla nesne alamaz, ancak “bavulu yüklendim” örneğinde olduğu gibi geçişli eylem de olabilir.

Ad tamlamaları cümlede ad, sıfat ve zarf görevlerinde, cümlenin her ögesi olarak bulunabilirler. Belirtili, belirtisiz ve takısız ad tamlaması olmak üzere üç türü var. Belirtili ad tamlaması: İlk sözcüğün ilgi eki –(n)In + ikinci sözcüğün iyelik eki –sI almasıyla oluşan ad tamlamasıdır: yolun sonu, evin duvarları, kardeşimin defteri, Ayşe'nin gözlükleri.

Takısız ad tamlaması: Her iki sözcüğün de ek almadığı ad tamlamasıdır. Bu tür ad
tamlamalarında tamlanan ögenin niteliği, benzetme ve/ya neden yapıldığını belirtilir: tahta kapıyı

1. Belirtili ad tamlaması: İlk sözcüğün ilgi eki –(n)In + ikinci sözcüğün iyelik eki –sI
almasıyla oluşan ad tamlamasıdır. Belirtili ad tamlamalarında, tamlayan eki (n)In yerine -dAn durum eki de kullanılabilir.
Örneğin; çikolatalardan ikisi. çikolatalar - ın yerine çikolatalar- dan kullanılmıştır.

Adı nitelemek ve/ya belirtmek amacıyla oluşan sözcük öbeğidir. Sıfat tamlamasının oluşumunda birden fazla sıfat bir adı niteleyebilir ya da belirtebilir. Tamlayan (sıfat) da tamlanan (ad) da bir sözcük öbeği olabilir. Sıfat tamlamaları cümlede ad, sıfat ve zarf görevlerinde bulunabilir.
Örnek: Mavi deniz, sıcak güneş ve dost sohbeti... İşte tatil.
Beyaz badanalı, kırmızı kiremitli evler yol boyunca dizilmişti.
Kadın pazardan üç kilo elma aldı.
Bazı birleşik kelimelerin kendi içinde sıfat tamlaması kuruluşunu örnekledikleri görülebilir. Örneğin; Akdeniz, karaciğer vb.
Sıfat tamlamasında tamlayan ile tamlananın yeri değişmez. Eğer değişirse sözcük sıfat
olmaktan çıkar. Örneğin; “çalışkan çocuk” bir sıfat tamlamasıyken “çocuk çalışkan”
bir ad cümlesidir.

Unvan Öbeği
Kişi adı ve onu izleyen bir unvan veya akrabalık adından oluşan sözcük öbeğidir.
Örnek: Ertuğrul Gazi, Murat Bey, Selin Hanım, Hürrem Sultan, Selim Amca vb. 

İlk ögesi unvan veya akrabalık adı olan sözcük öbeği unvan öbeği değil, birleşik addır.
Örneğin; Doktor Seçil, Öğretmen Serpil, Albay Rauf vb

Edat Öbeği
Bir ad/ad soylu sözcük ve onu izleyen çekim edatının bir araya gelmesi ile oluşan sözcük öbeğidir.
Örnek: İpince, dal gibi bir çocuktu.
Yaşamak için çok güzel bir yer diye düşündü.
Bütün gün arabayla şehri gezdi.
Her şeyi bilmesine rağmen hiç sesini çıkarmadı.

Edatlar tek başlarına bir anlam ifade etmezler; yalnızca cümlede anlam kazanırlar. Cümlede anlamlı değil, görevli ögelerdir. Cümleden çıkarılmaları, cümlede bir daralma ve eksikliğe yol açar. Edatlar daima ad ile beraber kullanılmak durumundadır. Edat öbeği, edatın türüne göre zaman, yön, durum, benzetme, neden, şart, miktar vs. bildirir. Cümlede çoğunlukla zarf veya edat tümleci olur, ayrıca ek-eylem alarak yüklem olabilir.

Birleşik Eylem Öbeği
Bir ad ve bir yardımcı eylemle ya da iki eylemin birleşmesinden oluşan sözcük öbeğidir. Birleşik eylemlerde anlamca kaynaşma söz konusudur. Birleşik eylemler iki alt grupta toplanır.
1. Adla yapılan birleşik eylemler: “ad + yardımcı eylem” şeklinde oluşturulan birleşik eylemlerdir. Bu tür bileşik eylemlerde söz konusu olan yardımcı eylemler “et-,
ol- , eyle-, bulun- , kıl-, yap-” eylemleridir. “et- , eyle-, yap-, kıl-” yardımcı eylemleri
ile geçişli birleşik eylemler ; “ol-, bulun-” yardımcı eylemleri ile de geçişsiz birleşik
eylemler yapılır.

2. Eylemle yapılan birleşik eylemler: “eylem+ zarf-eylem + yardımcı eylem” şeklinde oluşturulan birleşik eylemlerdir. “bil-, ver-, gel-, gör-, kal-, dur-, yaz-, koy-”
yardımcı eylemleri ile oluşturulan birleşik eylemlerde eylem ile yardımcı eylem
arasına “ –A, -I , -U” bazen de “-ıp /-ip” zarf-eylemleri girer.

"Öğrenebilmişti" eylemle yapılmış birleşik eylemdir.

Zarf-Fiil Öbeği: Zarf-fiil eki getirilerek adlaştırılmış bir eylem ile bunu tamamlayan öge ya da ögelerden oluşan kelime grubudur. “-a/-e, -Ip, -ArAk, -ArAktAn, -Inca, -Alı, -AlIndan, -mAdAn, -ken, -dIkçA, -mAksIzIn, -dIğIndAn, -AndA” ekleri ile oluşturulurlar. 
Örnek: Gözündeki yaşları silerek yüzüğünü uzattı.
Başını çevirip ardında kalanlara baktı.
Murat iş yerinden ayrılır ayrılmaz kardeşini aradı.

Yer tamlayıcısı; isimleme, dolaylı nesne ve yer ve yön tamlayıcısı olarak da adlandırılmaktadır. Yer tamlayıcılar, cümlede –A yaklaşma durum eki alarak eylemin nereye yöneldiğini, -dA bulunma durum eki alarak eylemin nerede yapıldığını, -dAn
uzaklaşma durum eki alarak eylemin nerden doğduğunu gösterir. Konuya bağlı olarak bir cümlede birden fazla yer tamlayıcısı olabilir. Bu tamlayıcılar aynı durum ekini taşımak zorunda değildir. 

Mahalleye Muğla'dan taşındı cümlesi buna örnektir.

Basit Cümle
Kuruluşunda bağımsız olarak tek yargı bulunan ve tek yükleme sahip olan cümlelere basit cümle denir. Basit cümlede yüklem ya çekimli bir eylemdir veya ek-eylem almış ad ya da ad gibi kullanılan bir sözcük öbeğidir. Basit cümlede cümlenin yapısını belirleyen, cümledeki sözcüklerin veya sözcük öbeklerinin sayısı değil bunların tek bir yükleme bağlanmış olmalarıdır. 

Kapının önünde gülümseyerek bana bakıyordu cümlesi tek bir yargı bulundurmaktadır ve tek bir yükleme sahiptir.

Sıralı Cümle
Sıralı cümle, yapıca ve/ya anlamca birbirine bağlı ancak tek başlarına kullanıldıklarında kendi içinde anlam bütünlüğü bulunan cümlelerden oluşan birleşik cümle türüdür. Sıralı
cümleler yapısal olarak birbirlerine bağlama edatlarının yerine virgül(,) veya noktalı virgül(;) ile bağlanır. Cümleler arasında yan cümle temel cümle bağı yoktur. En az iki basit cümle arasında eş zamanda olma, ardışık olma, karşılaştırma ya da denkleştirme ilgisi vardır.
Sıralı cümleler; anlam bakımından birbirlerini tamamlayan, özneleri tümleçleri veya
yüklemleri ortak olan cümlelerse bağımlı sıralı cümleler; aralarında anlamca yakınlık olan ancak özne, tümleç ya da yüklemleri ortak olmayan cümlelerse bağımsız sıralı cümleler olarak adlandırılır.

Örnek: Bir öğrenci geldi sınıfa /, /etrafa şöyle bir bakıp arka sıraya geçti.
Örnekteki sıralı cümlenin öznesi (bir öğrenci) ortak olduğu için bağımlı sıralı cümledir.
Yapısal olarak virgül ile birbirlerine bağlanan iki cümle de bağımsız yargı bildirmektedir.
Ancak eylemlerde anlamsal olarak ardışıklık söz konusudur.

Annem her sabah saat 7’de beni uyandırır /, / öpererek okula uğurlardı.
Örnekteki sıralı cümlenin hem öznesi (annem) hem de nesnesi (beni) ortak bağımlı sıralı cümledir. 

Duvarı nem /, / insanı gam öldürür.
Örnekteki sıralı cümlenin yüklemi ortak bağımlı sıralı cümledir. 

Bağımlı sıralı cümlelerde cümlenin her ögesinde ortaklık olabilir.

Yüksek makamlar yüksek tepeler gibidir/, /koşarak çıkanlar nefes darlığı hisseder. 
Örnekteki sıralı cümle aralarında benzetme ilgisi bulunan bağımsız sıralı cümledir. Ortak ögeleri yoktur.

Kopyalama (ödünçleme, alıntı): A dilinin, B diline ait sözcük, anlam vb. dil ögelerini
kendi sistemine dâhil etmesidir. Kopyalama, dil ilişkilerinin en sık rastlanan biçimidir.

Diller arasında benzerlikler ve ortaklıklar olabilir: Diller arasındaki benzerlik ve ortaklıklar aynı genetik kaynaktan gelişmenin, temas sonucu yapılan kopyaların ürünü veya rastlantısal olabilir. Örneğin Türkçedeki ‘erkek kardeş’ anlamındaki birader sözcüğünün Boşnakça brati, Farsça berāder ve İngilizce brother sözcükleriyle sesçe yakın ve anlamca aynı olmasının nedeni de Türkçenin bu sözcüğü Boşnakça ve İngilizce ile birlikte HintAvrupa dilleri ailesinde yer alan Farsçadan kopyalamasıdır.