TURKİSH LANGUAGE I - Deneme Sınavı - 67

Çalışma Dili
Resmî dilden farklı olarak ulusüstü, uluslararası kuruluşların kendi birimleri arasındaki iletişimde yazılı ve sözlü olarak yaygın biçimde kullandığı dildir. Avrupa ve dünya
ölçeğindeki bu tür yapılanmalarda genellikle başta İngilizce olmak üzere; Fransızca,
Almanca, İspanyolca, Portekizce, Rusça, Arapça gibi uluslararası diller, çalışma dilleri
olarak kullanılır. Örneğin, NATO’nun resmî çalışma dilleri İngilizce ve Fransızcadır.

Altay dilleri: Adını Altay dağlarından alan Altay dilleri aralarındaki genetik akrabalık kesin olarak ortaya konulamayan Türk dilleri, Moğol dilleri ve Mançu-Tunguz dillerinden oluşur. Türkçe, Altay dillerinin yazı dili sayısı bakımından en kalabalık dilidir. Moğol dilleri esas olarak Moğolistan’da, Rusya Federasyonu ve Çin Halk Cumhuriyeti’nin Moğolistan’a sınırdaş coğrafyalarında konuşulur. Tunguz dilleri Sahalin adaları da bilel olmak üzere, orta ve doğu Sibirya’ya, Çin ve Moğolistan’ın kuzeydoğusundaki bölgelere dağılmıştır. Mançuca, grubun en tanınan dilidir. Altay dillerinin ‘muhtemel’ üyeleri, Korece ve Japonca akrabası bulunmayan ‘yalnız’ dillerdir.

Bükünlü diller: Biçim bilgisel tipoloji bakımından Yunanca, Latince, İngilizce, Rusça, Ukraince; Arapça, İbranice vd. bükünlü dillerdir. Bükünlü dillerde sözcüğün biçiminin değişmesi anlamın ve/veya dil bilgisel işlevin de değiştiğini gösterir. Bükünlü dillerin en karakteristiği Arapçadır. Arapça söz üretimi büyük çoğunluğu hatta çekimler üçlü, kısmen dörtlü ve beşli ünsüz köklerden vezin adı verilen belirli kalıplara göre yapılır. Örneğin, ktb ‘yazmak’ kökünden yer adı yapan mef ’al vezni ile mekteb, eylemin özne biçimi gösteren fâ’il vezniyle kâtib, edilgen tümleç adı yapan mef ’ûl vezni ile mektub, mekteb sözcüğünün çoğul biçimini gösterenin mefa’il vezni ile mekâtib gibi. Kök ünsüzleri türetilen her sözcükte aynı sırada korunur.

Uygur alfabesi, Fatih ve II. Bayezit devirlerinde Osmanlı sarayında bilinen ve kullanılan bir yazı sistemidir. Fatih’in Uzun Hasan’a yazdığı iki mektup bu alfabeyle yazılmıştır.
Türklerin İslam dinini kabul etmelerinin hemen ardından Uygur alfabesi terk edilip Arap
harflerine ani bir geçiş yaşanmamış, uzun süre bu iki alfabe yan yana kullanılmıştır. Hatta bu alfabenin, XIII. yüzyıldan sonra bir süre çok yaygın olarak kullanıldığı da anlaşılmaktadır.

Siyasal ve etnik bakımdan dil türleri devlet dili ve resmî dil olarak tanımlanır. Doğru cevap D’ dir.

Kültürü oluşturan ögeler, genel anlamda maddi ve manevi veya somut ve somut olmayan biçiminde sınıflandırılabilir. Maddi kültür unsurları mimarî, el sanatları, geleneksel kıyafetler, araç-gereçler gibi elle tutulur, gözle görülür, somut olan unsurlardır. Manevi kültür unsurları ise inançlar, dünya görüşleri, ahlak anlayışı, davranış kalıpları, ilişki örüntüleri vb. toplumsal hayatı çevreleyen öğreti ve değerlerdir. Doğru cevap A’ dır.

Ünlü düşmesi, sözcüğü oluşturan ünlülerden birinin çeşitli seslik nedenlerle kaybolmasıdır. Bu ses olayı; ünlünün düştüğü yere göre, söz başında, söz içinde ya da söz sonunda görülür.

Söz başında ünlü düşmesi ısıcak > sıcak, ısıtma > sıtma vb.
Söz içinde ünlü düşmesi devirim > devrim, kavuşak > kavşak, yalınız > yalnız
Söz sonunda ünlü düşmesi güveyi > güvey
Alıntı sözcüklerde ünlü düşmesi emir > emri, keşif > keşfi
Far. mumiya > TT mumya

Yeryüzünde hiçbir dil saf değildir. İnsanoğlunun yaşadığı bu toplumsal etkileşimler ve değişimler sayesinde diller de başka dillerden etkilenmiştir. Dillerin bu etkileşimleri ta­rihsel gelişimleri içerisinde değişimler yaşamalarını sağlarken dillerin bazı özelliklerinin belirginleşmesine, söz varlığının gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Bütün bu gelişme­ler dillerin birbirinden farklılaşmasına ama kurdukları ilişkiler sonucu da etkileşimlerine yardımcı olmuştur. Zaman içerisinde dillerdeki belirli özelliklerin yoğunlaşmasıyla zen­ginlik alanları oluşmaya başlamıştır. Doğru cevap A’ dır.

Türkçenin güçlü yanları ve iç zenginliği olarak değerlendirebileceğimiz alanları da bulunmaktadır. Bunlar Türk dilinin tarihsel derinliği, coğrafi yaygınlığı, söz varlığının genişliği, ilişki ve nezaket sözlerinin yoğunluğu, akrabalık adlarının çeşitliliği, atasözlerinin çokluğu ve anlatım gü­cüdür. Doğru cevap E’ dir.

Tarihsel Derinlik: Türk yazı dili, İkinci Göktürk Kağanlığı Dönemi’nde VIII. yüzyılın ilk yarısında dikilen Orhon Yazıtları ile başlar. Ancak bu yazıtlarda kullanılan dil son derece gelişmiştir, işlek­tir. Henüz yazı dili niteliğini kazanmış, yeni yazı dili olmuş bir dil gibi değildir. Kurallı bir dil bilgisinin varlığı dikkati çeker. Sözcüklerin gerçek anlamlarının yanı sıra mecaz anlamları da gelişmiştir. Orhon Yazıtları’nda deyimler, atasözü niteliğini kazanmış söz kalıpları vardır. Bir dilde deyim ve atasözlerinin oluşabilmesi için yüzlerce yılın geçmesi gerekmektedir. Üslup son derece akıcı ve sürükleyicidir. Türk edebiyatında hitabet türü­nün ilk örneği olmasına karşın son derece etkileyici bir anlatım söz konusudur. Bütün bu özellikler, Türk dilinin tarihinin çok daha öncelere, tarihin karanlık dönemlerine kadar uzandığını gösteren kanıtlardır. Doğru cevap A’ dır.

Türkçede yaklaşık 4.500 atasözü bulunmaktadır. Bu atasözlerinden kimileri küçük ses farklılıkları dışında yüzyıllardır değişmeden günümüze gelirken kimilerinde az çok söz­cük değişmeleri yaşanmıştır. Kâşgarlı Mahmud’un eseri Divanü Lügati’t-Türk’teki “aç ne yemes, tok ne temes; kanıg kan birle yumas; tag tagka kavuşmas, kişi kişige kavuşur” ata­sözleri küçük farklılıklarla bugün de aynen kullanılmaktadır. Doğru cevap B’ dir.

Söz varlığı yalnızca bir sözcük dizisi değildir. Bir toplumun yaşayışına, yaşayış şekline, hayata bakış tarzına, maddi ve manevi değerlerine, inançlarına kısacası kültürüne ilişkin ilk bilgileri söz varlığından elde edebiliriz. Söz varlığı toplumun konuştuğu dilin sözcük­lerini, deyimlerini, hazır söz kalıplarını, atasözlerini kapsar. Bir dilin söz varlığı, aynı za­manda o dili konuşan toplumun kavramlar dünyasının, dünya görüşünün göstergesidir. Söz varlığı, kültürün aynasıdır. Bir toplumun hayatında önemli yer tutan varlıklarla, nesnelerle, işlerle, konularla ilgili söz varlığının geniş olduğu bilinmektedir. Türklerde aile bağlarının ve ilişkilerinin güçlü ol­ması, akrabalıkla ilgili adların zenginleşmesini sağlamıştır. Türkçede en yakın akrabadan en uzak akrabaya kadar her birine farklı bir ad verilmiştir. Pek çok dilde amca ile dayıyı, hala ile teyzeyi ayırt edecek sözcük bulunmazken, bu akrabalıklar birer sözcükle karşı­lanırken Türk dilinde baldız, bacanak, elti, görümce, yenge gibi en uzak akrabaya kadar ayrı ayrı akrabalık adları bulunmaktadır. Dört ayrı akraba baldız, elti, görümce, yenge için Türkçede ayrı ayrı sözcükler kullanılırken bu kavramlar İngilizcede sister-in-law, Al­mancada schwägerin, Fransızcada belle-soeur gibi pek çok dilde birer sözcükle karşılan­maktadır. Türkçedeki akrabalık adlarının zenginliğinin yanı sıra akrabalık düzeylerini, konuşurun cinsiyetini ve medeni durumunu gösterme özelliği de dikkat çeki­cidir. Bir kişi baldızından, bacanağından söz ediyorsa konuşurun erkek olduğu; eltisinden, görümcesinden söz edenin ise kadın olduğu anlaşılır. Bacanağı olduğunu söyleyen kişinin de evli olduğu, eşinin bir kız kardeşinin bulunduğu, bu kız kardeşin de evli olduğu anlaşı­lır. Akrabalık ilişkileri ile düzeylerini, konuşurun cinsiyetini ve medeni durumunu ortaya koyan böyle bir akrabalık adları dizilimi yeryüzünde çok az sayıdaki dilde mevcuttur. Doğru cevap C’ dir.

İlişki ve Nezaket Sözleri:Türk kültürünün söz varlığına yansıyan boyutu pek çok kavram alanında kendisini gös­terir. En açık örneklerinden biri, ilişki sözlerinin Türkçedeki çeşitliliği ve zenginliğidir (Aksan, 2008). Hayatın her anında yaşanan olaylar için Türkçede ayrı ayrı ilişki sözleri bulunmaktadır: Tıraş olana, yıkanana sıhhatler olsun, bir işle uğraşana kolay gelsin, evle­nenlere bir yastıkta kocayın, çocuğu olana Allah analı babalı büyütsün, Allah dört gözden ayırmasın, çocuğa ad konulduğunda adıyla yaşasın, yolcusunu uğurlayana Allah kavuştur­sun, beklediği kişi geldiğinde veya uzun süredir beklenen bir iş gerçekleştiğinde gözün ay­dın, bir bardak su verene su gibi aziz ol, su verenlerin bol olsun, hastalığından söz ederken karşısındakinin sağlıklı olmasını dilemek için üzerinize afiyet vb.  evliliğin mutlu bir biçimde sürdürülmesi için söylenen Allah tamamına erdirsin (veya eriştirsin) de bu türden bir iyi dilek sözüdür. Doğru cevap D’ dir.

Orhon Yazıtları’nda Çince (totok ‘askerî vali’), Sanskritçe (çıntan ‘sandal ağacı’), Soğdca (ıgar ‘güçlü, kudretli’), Hintçe (makaraç ‘bir unvan veya kişi adı’), Tibetçe (bölün ‘yük­sek görevli’) gibi birkaç dilden alınma çok az sayıdaki sözcükle (Tekin, 2010) başlayan etkileşim, daha sonraki dönemlerde çeşitli coğrafyalarda kullanılan Türk yazı dillerinde artmaya başlamıştır. Doğru cevap E’ dir.

16. yüzyıl başlarından itibaren edebî eserlerin söz varlığında Arapçadan, Farsçadan alıntılarda artış gözlenir. Özellikle divan şiirinin Fars ve Arap edebiyatından esinlenmesinin sonucunda söz varlığının Arapça, Farsça alıntılarla g örünümü de değişmeye başlar. Türkçede karşılığı bulunan sözcüklerin yerine de alıntı sözlerin kullanılması halk di­linden kopuk bir yüksek zümre dilinin doğuşuna yol açmıştır: göz varken dide; kaş var­ken ebru; dudak varken leb; ağız varken dehen~dehan veya fem; yıldız varken necm, kev­keb, ahter veya sitare; güneş varken şems, aftab, mihr veya hurşid; ay varken kamer veya mah gibi. Edebî eserlerde yabancı ögelerin oranının da gittikçe arttığı görülür. Süleyman Çelebi’nin Mevlid’inde %26 dolayındaki yabancı ögelerin oranı Baki’nin şiirlerinde %65’e, Nef´i’de %60’a, Nabi’de %54’e yükselir. Mahallileşme akımının öncülerinden Nedim’de ise bu oran %41’e kadar gerilemiştir. Doğru cevap A’ dır.

Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpçadır. Bir zamanlar dokuz bine yakın söz­cüğün bulunduğu belirlenmiştir. Bugün Sırpçada sayısı yedi bine yaklaşan Türkçe alıntı­dan badžànak ‘bacanak’, bàlta ‘balta’, dùšek ‘döşek’, jòrgan ‘yorgan’, kàjmak ‘kaymak’, òdžak ‘ocak’ bunlardan yalnızca birkaçıdır. Sırp Türkolog Dr. Mirjana Marinkoviç, 2008 yılında Belgrad’da çıkan bir dergide Türkçe sözlerin Sırpçadaki yoğunluğunu ve kullanım sıklığı­nı ele almıştır. Doğru cevap C’ dir.

Yakutça Rusya Federasyonu, Yakutistan Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır. Doğru cevap A’ dır.

Bir dilin zenginliği; ne sözcük sayısının çokluğuyla ne o dili konuşan insan sayısının faz­lalığıyla ne de dilin konuşulduğu coğrafyanın genişliğiyle ilgilidir. Dillerin zenginliğinin başta gelen ölçüsü çeşitli duygu, düşünce ve kavramları anlatabilme gücüdür. Duygu, dü­şünce ve kavramları dile getirebilmek için sözcük sayısının çok olması önemli olmakla birlikte, bundan daha önemlisi dilin sözcük türetme ve soyutlama gücüdür. Dilin kuralla­rına ve yapısına uygun sözcük türetme de soyutlamalar yapma da insanların dil bilinciyle ilgili durumlardır. Eğitimini yabancı bir dille yapmış, ana dilini ancak günlük hayatta ve aile içi iletişimde kullanan kişilerde ana dili bilinci yeterince oluşamayacağı için bu ki­şilerin türetme ve soyutlamaları çoğunlukla dilin kurallarına uygun olmaz. Fakat hiçbir eğitim almamış ve yabancı bir dilin bozucu etkisinden uzak kalmış, yalnızca ana diliyle hayatını geçiren bir kişinin türetme ve soyutlamaları ana dilinin kurallarına genellikle uygun olur. Doğru cevap D’ dir.

Dilin imkânlarını ve inceliklerini yetkin bir biçimde kullanıp duygu ve düşüncelerini insanları etkileyebilecek bir üslupta aktarabilen kişiler, o dilin sanatçısı olurlar. Yani şiir, hikâye, roman gibi. dile ve yazmaya dayalı sanat ürünlerinin iyi ve akıcı olması büyük ölçüde yazarın dili kullanımıyla ilgilidir. Dil kullanımı, cümlelerin düzgün kurulması ya da noktalama işaretlerinin yerli yerinde kullanılması demek değildir. Dilin güzel kullanımı; anlam inceliklerine dikkat edilerek duygu ve düşüncelerin muhatap kişi ya da kitleyi etkisi altına alacak biçimde ve dil kurallarına uygun olarak ifade edilmesidir. Doğru cevap A’ dır.

Atasözleri de deyimler gibi kalıplaşmış ifadelerdir. Ancak kalıplaşmanın biçimin­de bazı farklılıklar vardır. Atasözlerindeki kalıplaşma deyimlere göre daha sıkıdır. Deyimlerde yer alan sözcükler başta, ortada ve sonda birtakım değişiklikler göste­rebilirler. Doğru cevap B’ dir.