TURKİSH LANGUAGE I - Deneme Sınavı - 58

Diğer seçeneklerde yapılan iyiliğe kötü biçimde karşılık verildiğinden söz edilirken C seçeneğinde birisine gereğinden fazla değer verilip de şımartılınca pişman olmak anlamı bulunmaktadır.

burcu burcu, eğrim eğrim, köşe bucak, bir bir ikilemeleri yüklemi durum yönünden tamamlamaktadır, zarf görevindedirler. Sıra sıra ikilemesi ise ben ismini tamamlamakta, sıfat görevindedir.

Argo; toplumda belli bir sosyal sınıfa mensup olanların, daha çok toplum dışı olarak algılanan ve damgalanmış grupların, toplumun diğer kesimlerinden ayrılmak veya gizlenmek içgüdüsüyle kendilerine sözcük ve deyimlerle oluşturdukları konuşma sistemidir. Genel dilin sözcüklerine bazı özel anlamlar vermek ve özel birtakım sözcükler katmakla oluşan argo, bir çeşit özel dil sayılabilir. Aynasız, kelek benzetmek, ördek argo sözlerdir. ( polis, yanlış, hırpalamak, biletsiz yolcu) ıslatmak sözcüğü argo olarak dövmek anlamındayken burada gerçek anlamda kullanılmıştır.

Muin yardımcı olan, yardım eden anlamındadır.

Türkçenin yazımı için pek çok abece kullanıldığı görülür. İlk yazılı kaynağımız Orhon Yazıtları’nda kullanılan ve bir bölümü Türk damgalarından gelen harflerden oluşan Göktürk yazısı ulusal abecemizdir. Ancak daha sonra farklı kültür ve inançların etki alanına giren Uygurlarla birlikte başka abeceler de kullanılır olmuş- tur. Mani, Soğut, Brahmi, Tibet gibi yazı sistemleriyle Türkçe yazılabilmiştir. Türklerin İslam dinini kabul etmeleriyle birlikte Arap kaynaklı yazı bin yılı aşkın bir süredir Türk dilinin çeşitli yazı dillerinin kâğıda dökülmesinde kullanılmıştır. Bazı Türk toplulukları bugün Arap yazısını hâlâ kullanmaya devam etmektedir. Türkçe için Grek, Ermeni, İbra- ni, Süryani yazıları da kullanılmıştır. Batı ile ilişkiler sonucunda tanıştığımız Latin abece- si Türkçeyi ifade etmekte en uygun yazı olduğu düşüncesiyle kullanılmaya başlanmıştır.

Yapım eklerinin işlevsel ve sayıca çok olduğu Türkçede köklerden ve yapım eklerinden yararlanılarak türetilen açı, aday, anı, araştırma, artı, bakan, beğeni, bilişim, bölü, dona- nım, duyum, eksi, görüntü, kavram, olağan, olgu, olumlu, onarmak, onay, ondalık, oturum, ödenek, ödev, öğrenci, öğretmen, sanık, savcı, sayı, sınav, tanık, terim, tüketim, uçak, üçgen, üretici, yargı, yazılım gibi binlerce sözcük ve terim dilin söz varlığına eklenmiştir.

Türkçenin güçlü yanları ve iç zenginliği olarak değerlendirebileceğimiz alanları da bulunmaktadır. Bunlar Türk dilinin tarihsel derinliği, coğrafi yaygınlığı, söz varlığının genişliği, ilişki ve nezaket sözlerinin yoğunluğu, akrabalık adlarının çeşitliliği, atasözlerinin çokluğu ve anlatım gücüdür.

Türkçede yaklaşık 4.500 atasözü bulunmaktadır. Bu atasözlerinden kimileri küçük ses farklılıkları dışında yüzyıllardır değişmeden günümüze gelirken kimilerinde az çok söz- cük değişmeleri yaşanmıştır. Kâşgarlı Mahmud’un eseri Divanü Lügati’t-Türk’teki “aç ne yemes, tok ne temes; kanıg kan birle yumas; tag tagka kavuşmas, kişi kişige kavuşur” ata- sözleri küçük farklılıklarla bugün de aynen kullanılmaktadır. “Endik üme evlikni ağırlar”biçimindeki atasözü bugün “ahmak misafir ev sahibini ağırlar”; “kişi sözleşi yılkı yıdlaşu”biçimindeki atasözü “insanlar konuşa konuşa, hayvanlar koklaşa koklaşa” hâlini almıştır. Zamanla hem sözcükleri hem de anlamı değişen atasözleri de vardır: “Bir karga birle kış kelmes” atasözü, yardıma gelecekleri beklemek için yavaş hareket etmeyi öğütlerken gü- nümüzde benzeri “bir çiçekle bahar gelmez” biçiminde kullanılmaktadır. Anlamı ise “umut verici küçük bir belirti ile doyurucu sonuca ulaşılmaz” biçimindedir.

Türkçedeki akrabalık adlarının zenginliğinin yanı sıra akrabalık düzeylerini, konuşurun cinsiyetini ve medeni durumunu gösterme özelliği de dikkat çeki- cidir. Bir kişi baldızından, bacanağından söz ediyorsa konuşurun erkek olduğu; eltisinden, görümcesinden söz edenin ise kadın olduğu anlaşılır. Bacanağı olduğunu söyleyen kişinin de evli olduğu, eşinin bir kız kardeşinin bulunduğu, bu kız kardeşin de evli olduğu anlaşı- lır. Akrabalık ilişkileri ile düzeylerini, konuşurun cinsiyetini ve medeni durumunu ortaya koyan böyle bir akrabalık adları dizilimi yeryüzünde çok az sayıdaki dilde mevcuttur.

Orhon Yazıtları’nda Çince (totok ‘askerî vali’), Sanskritçe (çıntan ‘sandal ağacı’), Soğdca (ıgar ‘güçlü, kudretli’), Hintçe (makaraç ‘bir unvan veya kişi adı’), Tibetçe (bölün ‘yük- sek görevli’) gibi birkaç dilden alınma çok az sayıdaki sözcükle (Tekin, 2010) başlayan etkileşim, daha sonraki dönemlerde çeşitli coğrafyalarda kullanılan Türk yazı dillerinde artmaya başlamıştır.

Osmanlı Türkçesinde Yabancı Dillerin Etkisi yalnızca söz varlığıyla sınırlı kalmamıştır. Yabancı dil bilgisi ögeleri ve ku- ralları da giderek artan bir yoğunlukta Türkçeye bulaşmaya başlamıştır. Aslında her dilde alıntı sözler bulunur ancak dil bilgisi ögeleri, kuralları kolay kolay bir dilden bir başka dile geçmez. Osmanlı Türkçesi olarak adlandırdığımız Türkçenin 16. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar olan döneminde Arapça, Farsça dil bilgisi kuralları ve ögeleri de dilin yapısına etki etmeye başlamıştır.Alıntı sözcüklerin çokluklarının Türkçedeki çokluk ekiyle değil Arapçadaki, Farsça- daki özgün çokluk biçimleriyle kullanılması: kitaplar yerine kütüb, şairler yerine şuara, yetimler yerine eytam, memurlar yerine memurin, şahlar yerine şahan, mürgler yerinemürgân ‘kuşlar’, bendeler yerine bendegân ‘köleler’...

Tanzimat Fermanı ile birlikte Batı’ya yöneliş, Türkçenin söz varlığında bu kez de Fran- sızcanın etkisini başlatmıştır. Önceleri denizcilik, ticaret gibi belirli alanlardaki İtalyancaacente, banka, bono, borda, iskele, güverte vb. sözcüklerle başlayan Batı dillerinden alıntı- lar Fransızca ile ilişkiler sonucunda artmıştır: abone, balkon, balon, bilet, jandarma, jüri, kabine, konferans, lamba, manto, moda, palto, rapor, salon, torpil.

İngilizce alıntıların Türkçede okunduğu gibi yazılması da söz varlığını yabancılaştıra- cağı, yeni sorunlara yol açacağı için bu sözlerin yerine önerilen karşılıkların kullanılması, Türkçenin yabancı dillerden daha az etkilenmesine katkıda bulunacaktır: blender yeri- ne karıştırıcı, boarding card yerine uçuş kartı, bodyguard yerine koruma, by-pass yerine köprüleme, bestseller yerine çoksatar, billboard yerine duyurumluk, catering yerine yemek hizmeti, center yerine merkez, dribbling yerine top sürme, e-mail yerine e-posta, formatyerine biçim, rating yerine değerlendirme, single yerine tekli, self-service yerine seçal, ser- ver yerine sunucu...

Türk yazı dillerinin, lehçelerinin ve ağızlarının kullanıldığı ülkelere göre alfabetik olarak sıralaması aşağıda verilmektedir. Ülkelerin sıralamasında yazı dilinin veya lehçenin resmî dil olduğu ülkeler ile özerk cum- huriyetler ilk sırada gösterilmiş, sonra da en çok konuşulduğu yerler sıralanmıştır.

• Afşar Türkçesi İran, Afganistan
• Ahıska Türkçesi Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye
• Altay Türkçesi Rusya Federasyonu (Altay Özerk Cumhuriyeti)
• Azerbaycan Türkçesi Azerbaycan, İran, Beyaz Rusya, Ermenistan, Estonya, Gür-

cistan, Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Litvanya, Moldova, Özbekistan, Rusya

Federasyonu, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna
• Balkar Türkçesi Rusya Federasyonu (Kabartay-Balkar Cumhuriyeti), Azerbay-

can, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Ukrayna
• Başkurt Türkçesi Rusya Federasyonu (Başkurdistan Cumhuriyeti), Kazakistan,

Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna
• Çuvaşça Rusya Federasyonu (Çuvaş Cumhuriyeti ile Tataristan, Başkurdistan

cumhuriyetlerinde), Kazakistan, Özbekistan,
• Gagavuz Türkçesi Moldova (Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi), Ukrayna, Bulgaristan,

Kazakistan, Romanya, Rusya Federasyonu, Türkiye, Yunanistan• Hakas Türkçesi Rusya Federasyonu (Hakasya Cumhuriyeti), Çin• Halaçça İran

Bir dilin zenginliği; ne sözcük sayısının çokluğuyla ne o dili konuşan insan sayısının fazlalığıyla ne de dilin konuşulduğu coğrafyanın genişliğiyle ilgilidir. Dillerin zenginliğinin başta gelen ölçüsü çeşitli duygu, düşünce ve kavramları anlatabilme gücüdür. Duygu, düşünce ve kavramları dile getirebilmek için sözcük sayısının çok olması önemli olmakla birlikte, bundan daha önemlisi dilin sözcük türetme ve soyutlama gücüdür. Dilin kurallarına ve yapısına uygun sözcük türetme de soyutlamalar yapma da insanların dil bilinciyle ilgili durumlardır.

Sözcükler, ilk ortaya çıktıklarında somut bir durum ya da kavramı karşılayan tek anlama sahip olur. Zaman ilerledikçe ve insanlar tarafından kullanıldıkça sözcüklerde anlam genişlemeleri olur. Anlam genişlemesiyle ortaya çıkan bu farklı anlamlar, bugünkü sözlüklerde maddeler hâlinde sıralanır. Bir sözcüğün çok anlamlı olması, o sözcüğün kullanılma
sıklığıyla doğrudan ilgilidir. Bu anlam farklılıklarını bilerek dili kullanmak da o dille sanat eseri ortaya koymanın basamaklarından biridir.

Deyimlerle birleşik sözler yapı bakımından birbirine benzedikleri için zaman zaman karıştırılabilmektedirler.
Bu karışma daha çok iki sözcükten oluşan deyimlerle birleşik sözlerde
olmaktadır. Deyimler ve birleşik sözler biçim özellikleri bakımından farklıdırlar:
1. Deyimi oluşturan iki sözcük kesinlikle bitişik yazılmazken, birleşik sözlerin bir kısmı bitişik yazılır.
2. Birleşik sözcüğü oluşturan iki sözcük arasında başka hiçbir ek ya da sözcük giremezken deyimde girebilir.

3. Deyimleri oluşturan ikinci sözcük normal bir fiil olarak çekimlenir: Göz koydu, göz koymuş, göz koyar vb. “Göz mü koyuyor” kullanımında da deyimin iki sözcüğü arasına soru edatı getirilmiştir. Birleşik sözcükte bu mümkün olmaz.
4. Birleşik sözcüğü oluşturan iki sözcük de değiştirilemezken, deyimi oluşturan sözcüklerden biri zaman zaman değiştirilebilir.
5. Anlam bakımından da bu iki yapı birbirinden farklıdır. Deyimler derin anlama sahip yapılar iken, birleşik sözcüklerin böyle bir özelliği yoktur.

Türkçenin yazımı için pek çok abece kullanıldığı görülür. İlk yazılı kaynağımız Orhon Yazıtları’nda kullanılan ve bir bölümü Türk damgalarından gelen harflerden oluşan Göktürk yazısı ulusal abecemizdir. Ancak daha sonra farklı kültür ve inançların etki alanına giren Uygurlarla birlikte başka abeceler de kullanılır olmuştur. Mani, Soğut, Brahmi, Tibet gibi yazı sistemleriyle Türkçe yazılabilmiştir.

Deyim, gerçek anlamından az çok farklı bir anlam taşıyan, en az iki sözcükten kurulmuş, çekici ve etkileyici bir anlatıma sahip kalıplaşmış söz olarak tanımlanabilir. Bunların her dilin anlatım yeteneğinde
önemli yerleri vardır. Deyimlerin dildeki önemi o kadar büyüktür ki dili bilmek, deyimleri bilmekle mümkündür diyebiliriz. Deyimler bazen manzum özellik gösterirler ve uyaklı yapılardır. Çok tutulan, eskimemiş deyimler daha çok bünyesinde bir ölçü ve ahenk bulunan ve ince zeka ürünü nükteye dayanan deyimlerdir. Deyimlerin oluşmasında söz sanatlarının da önemli bir payı vardır. Deyimler anonim ürünlerdir, başlangıçta tek insanın zekasının ürünü olmakla birlikte, yayılıp meşhur olarak toplumun ortak malı durumuna yükselmişlerdir.

Sözlü kültür ortamlarının ürünü olarak ortaya çıkan atasözleri, yoğun bir bilgiyi hatırda tutmak ve aktarmakla görevlidirler. Bu yüzden atasözlerinde kısalık, düşünceyi en az sözcük ile ve keskin bir anlatımla vermek için belirgin bir kuraldır. Atasözlerinde gereksiz görülecek bir sözcüğe rastlanmaz. Az sözcükle çok şey anlatma, atasözlerinin en belirgin
yapı ve anlam özelliğidir denebilir. Bu özellikten dolayı atasözleri genellikle bir ya da iki cümledir.
Atasözleri ağızdan ağza nakledilmekten dolayı kalıplaşırlar ve hiçbir sözcüğü değiştirilemez ve atılamaz duruma gelirler. Eş anlamlısı bile olsa atasözünün bir sözcüğü değiştiğinde üslubunun değiştiği ve etkisinin azaldığı görülür: “Pişirdiği aş olaydı, başımı yaran taş olaydı” atasözünde aş sözcüğü eş anlamlısı olan yemek ile değiştirilirse sözün büyüsü
kaybolacaktır.