TURKİSH LANGUAGE I - Deneme Sınavı - 22

Eski Türkçe'de Çince, Sanskritçe, Soğdca, Toharca, Hintçe, Tibetçe vb. dillerden etkilenen Türkçe söz varlığı dikkat çekmektedir. Örneğin, Orhon Yazıtları’nda Çince (totok ‘askerî vali’), Sanskritçe (çıntan ‘sandal ağacı’), Soğdca
(ıgar ‘güçlü, kudretli’), Hintçe (makaraç ‘bir unvan veya kişi adı’), Tibetçe (bölün ‘yüksek görevli’) ifadeleri görülmektedir.

Osmanlı Türkçesi olarak adlandırdığımız Türkçenin 16. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar olan döneminde Arapça, Farsça dil bilgisi kuralları ve ögeleri de dilin yapısına etki etmeye başlamıştır.
Alıntı sözcüklerin çokluklarının Türkçedeki çokluk ekiyle değil Arapçadaki, Farsçadaki
özgün çokluk biçimleriyle kullanılması: kitaplar yerine kütüb, şairler yerine şuara, yetimler yerine eytam, memurlar yerine memurin, şahlar yerine şahan, mürgler yerine mürgân ‘kuşlar’, bendeler yerine bendegân ‘köleler’ gibi...

Rusçadan Türkiye Türkçesine geçen otuz dokuz söze karşılık Rusçanın Türk yazı dillerinden ve lehçelerinden alıntılarının sayısı bin beş yüzün üzerindedir.

Türkçedeki 5.500 ’ün üzerindeki Fransızca alıntıya karşılık bu dile geçen Türkçe kökenli
sözcük sayısı yüze yakındır.

Bulgarcadan Türkçeye geçen yirmi iki söze karşılık Bulgarcada ajràn ‘ayran’, bej ‘bey’,
boyadžiya ‘boyacı’, gjuvèč ‘güveç’, djuzen ‘düzen’, djušeme ‘döşeme’ gibi yaklaşık altı yüz Türkçe alıntı kullanılmaktadır.

Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpçadır. Bir zamanlar dokuz bine yakın sözcüğün bulunduğu belirlenmiştir.

Türkçe Sözlük’teki beş yüz on üç alıntıya karşın İngilizcedeki Türkçe alıntıların sayısı
dört yüzün üzerindedir.

• Afşar Türkçesi İran, Afganistan

• Ahıska Türkçesi Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye

• Altay Türkçesi Rusya Federasyonu (Altay Özerk Cumhuriyeti)

• Azerbaycan Türkçesi Azerbaycan, İran, Beyaz Rusya, Ermenistan, Estonya, Gürcistan,
Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Litvanya, Moldova, Özbekistan, Rusya
Federasyonu, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna

• Yakutça Rusya Federasyonu (Yakutistan Cumhuriyeti)

• Horasan Türkçesi İran

• Salar Türkçesi Çin

• Karaçay Türkçesi Rusya Federasyonu (Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti), Türkiye,
Ukrayna

• Kazak Türkçesi Kazakistan, Çin, Afganistan, İran, Kırgızistan, Moğolistan, Özbekistan,
Rusya Federasyonu, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna

• Kırım Tatar Türkçesi Ukrayna (Kırım Özerk Cumhuriyeti), Özbekistan, Rusya
Federasyonu, Türkiye

Diller arasında bir karşılaştırma yapılacaksa işlenmişlik açısından dillerin değerlen­dirilmesi daha doğrudur. Dillerin yazı diline sahip olup olmaması bir değerlendirme ölçütüdür.

Ses uyumlarının güçlü oluşu, Türkçenin bir başka özelliğidir. Türkçe sözcüklerde ka­lınlık incelik açısından uyum (büyük ünlü uyumu) güçlüdür:ağaç,lık, başarılı, dağcılık, doğaçlama koruyucu, kuşatıcı gibi kalın bir ünlüyle başlayan sözcükteki ünlüler kalın sıradan devam eder; çiçekçilik, değerli, eğitici, öğretim, önderlik, üretim gibi ince ünlülü sözcüklerde ise bu ünlüleri yine ince ünlüler izler. Türkçe sözcüklerde düzlük yuvarlaklık açısından da bir uyum (küçük ünlü uyumu) bulunmaktadır. Düz bir ünlüyle başlayan sözcüklerde birbirini izleyen ünlüler de düz olur: yaşlılık, gecelik; yuvarlak bir ünlüyle baş­layan sözcüklerde ise birbirini izleyen ünlüler ya düz geniş ya da yuvarlak dar niteliktedir: ocak, üzüm gibi

Türk edebiyatında hitabet türü­nün ilk örneği olmasına karşın son derece etkileyici bir anlatım söz konusudur. Bütün bu özellikler, Türk dilinin tarihinin çok daha öncelere, tarihin karanlık dönemlerine kadar uzandığını gösteren kanıtlardır.

Söz varlığı yalnızca bir sözcük dizisi değildir. Bir toplumun yaşayışına, yaşayış şekline, hayata bakış tarzına, maddi ve manevi değerlerine, inançlarına kısacası kültürüne ilişkin ilk bilgileri söz varlığından elde edebiliriz. Söz varlığı toplumun konuştuğu dilin sözcük­lerini, deyimlerini, hazır söz kalıplarını, atasözlerini kapsar.

Atasözlerimizin anlatım gücü, ifade edilmesi zor duygu ve düşünceleri açık bir biçim­de ortaya koyabilmesindedir.

İlişki ve nezaket sözleri, gündelik hayatta, iş dünyasında insanlarla doğrudan ve sağlıklı bir iletişim kurma­mıza yardımcı olabilecek dil zenginliğimizdir.

Arapça, Farsça sözcükler Karahanlı Dönemi eserlerinden itibaren Türk yazı dillerinde görülmeye başla­nır. Bu dönemin ilk eserlerinden Yusuf Has Hacib’in yazdığı Kutadgu Bilig’de Arapçadan alınmadır.

Arapçanın Türkçe üzerindeki etkisinin bir göstergesi de Osmanlı Türkçesi döneminde yeni kavramlar için sözcük veya terim türetmek gerektiğinde Arapçanın söz varlığından, kurallarından ve özelliklerinden yararlanılmasıdır. Uçak için tayr kökünden tayyare, ge­zegen için seyr kökünden seyyare, ülkü için fikr kökünden mefkûre türetilmiştir. Osmanlı Türkçesinde Arapça köklerden emniyet, mukmir ‘mehtaplı, mükevkep ‘yıldızlı, müşemmes ‘güneş görmüş, çok güneşli, tahtelbahir ‘denizaltı’ gibi sözcükler yapılmıştır.

Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpçadır. Bir zamanlar dokuz bine yakın söz­cüğün bulunduğu belirlenmiştir. Bugün Sırpçada sayısı yedi bine yaklaşan Türkçe alıntı­dan badzânak ‘bacanak’, balta ‘balta’, düsek ‘döşek’, jörgan ‘yorgan, kâjmak ‘kaymak’, ödzak ‘ocak’ bunlardan yalnızca birkaçıdır. Sırp Türkolog Dr. Mirjana Marinkoviç, 2008 yılında Belgrad’da çıkan bir dergide Türkçe sözlerin Sırpçadaki yoğunluğunu ve kullanım sıklığı­nı ele almıştır.

Türk dilinin tarihsel derinliği, coğrafi yaygınlığı, söz varlığının genişliği, ilişki ve nezaket sözlerinin yoğunluğu, akrabalık adlarının çeşitliliği, atasözlerinin çokluğu ve anlatım gücüdür.

Türk yazı dili, İkinci Göktürk Kağanlığı Dönemi’nde VIII. yüzyılın ilk yarısında dikilen Orhon Yazıtları ile başlar.

Atasözleri ve deyimler anlatıma açıklık kazandıran ve renk katan söz varlığı ögeleridir. Her dilin söz varlığında deyimler vardır. Kimi deyimler belirli dillere özgü olsa da bunların benzerleri başka dillerde de görülebilir. Ancak yeryüzündeki her dilin atasözü yoktur.

Marka adı iken tür adı özelliği kazanan ve giderek sözcükleşme eğilimi gösteren örnekler bulunmaktadır. Bunların bir bölümü türünün ilk örneği olması, bir bölümü de yürütülen yaygın tanıtım çalışmaları nedenleriyle marka ad iken tür adı durumuna gelmiştir. Kâğıt mendil demek yerine bilinen bir marka adının kullanılması, Türkçesi hazır kahve olan tür için marka adı söylenmesi, çamaşır suyu asıl karşılığı iken marka adıyla istenmesi günümüzdeki örneklerden yalnızca birkaçıdır.

Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpçadır. Bir zamanlar dokuz bine yakın sözcüğün bulunduğu belirlenmiştir. Bugün Sırpçada sayısı yedi bine yaklaşan Türkçe alıntıdan badžànak ‘bacanak’, bàlta ‘balta’, dùšek ‘döşek’, jòrgan ‘yorgan’, kàjmak ‘kaymak’, òdžak ‘ocak’ bunlardan yalnızca birkaçıdır.

En fazla sözcük aldığımız dil olan Arapçanın çeşitli ülkelerdeki lehçelerinde kullanıldığı belirlenen binbāşī ‘binbaşı’, çālgī ‘çalgı, müzik aleti’, doşag ‘döşek’, sincak çoğulu sanācik ‘sancak’, tūmān ‘tümen, on bin’, ūdacī ‘odacı’ gibi sözcükler Türkçe alıntılardan yalnızca birkaçıdır.