TURKİSH LANGUAGE I - Deneme Sınavı - 42

Alfabe Kanunu’na göre ünsüzler kendilerinden sonra gelen bir /e/ ünlüsü ile seslendirilirler. Çünkü ünsüzler tek başlarına hece oluşturamazlar. Ölçünlü Türkçenin harf olarak gösterilen ünsüzlerinin sayısı 21’dir. Ancak ölçünlü konuşma dilindeki ünsüz seslerin sayısı daha fazladır: b, c, ç, d, f, ġ, g, ğ, h, j, ḳ, k, ł, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, v̇ , y, z. Alfabede harf olarak yer alan j bir iki yansıma ve ödünçlemede, ñ ise kimi ünsüzlerin komşuluğunda /n/nin bir alt ses birimi olarak bulunur. Türkçenin ünsüzleri genel olarak; oluşum/boğumlanma yerlerine (çıkaklarına) göre, ötümlü/ötümsüz (titreşimli/titreşimsiz) olmalarına göre, sürekli/süreksiz olmalarına göre, ağız/ geniz ünsüzü olmalarına göre dört grupta sınıflandırılır. Ünsüzler oluşumları esnasında bir engelle karşılaşan sesler oldukları için yukarıdaki sınıflandırma bir bakıma engelin türünü göstermektedir.

Doğru cevap D'dir.

Oluşum yerlerine göre ünsüzler: Oluşum noktası, ünsüzün boğumlandığı, hava akımının engele takıldığı yerdir.

• Alt ve üst dudakların birbirine temas ettiği noktada çift dudak ünsüzleri /b, p, m/ ünsüzleri oluşur.

• Üst dişler ile alt dudağın birbirine temas ettiği noktada ise diş-dudak ünsüzleri /f, v/ oluşur.

• Üst ön dişlerin arkasında diş ünsüzleri /d, n, s, t, z/ ünsüzleri oluşur.

• Üst ön dişlerin hemen üstünde diş eti ile ön damağın birleştiği yerde /c, ç, j, ş/ ünsüzleri oluşur.

• Ön damak ünsüzleri /g, k, l, r/ ön damakta, arka damak ünsüzleri /ġ, ḳ, ł, ğ/ ise art damakta oluşur.

• Gırtlakta oluşan tek ünsüz, /h/dir.

Doğru cevap C'dir.

Türkçenin ses özellikleri konusunda dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta şudur: Rumcadan kopyalanan saka (kuşu), semer, temel; Farsçadan kopyalanan ser ‘baş’, ten; İngilizceden kopyalanan set, ten ‘10’ vb. pek çok sözcük, Türkçenin ses sistemine bütünüyle uyarlanmış ya da rastlantısal biçimde Türkçenin ses sistemine aykırı herhangi bir özellik taşımıyor olabilir. Ancak böyle olması sözcüğün Türkçe olduğunu göstermez.

Doğru cevap B'dir.

Aşağıdaki kelimeler ünlü daralmasına uğramıştır. 

Tarihî Dönemlerde             Günümüz Türkçesinde

yokarı                               yukarı 

gövercin                           güvercin

böyük                               büyük

get                                   git

yörü                                 yürü

Devrim kelimesi ise ünlü düşmesine uğramıştır. 

Devirim ---- Devrim

Doğru cevap A'dır.

Ek
Ekler, herhangi bir sözcük türüne dâhil olmayan, yani eylem, ad (isim), sıfat, zarf vb.
sözcük türlerinden birine girmeyen bağımlı biçim birimlerdir. Ekler kendilerinden daha
küçük anlamlı parçalara bölünemez. Ekler; biçim bakımından ön ekler, iç ekler, son ekler olmak üzere üçe; işlev bakımından yapım ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. Eklerle ilgili ayrıntılı bilgi Türkçenin Ekleri başlığı altında ele alınmaktadır.
Türkçenin ekleri genellikle tek hecelidir. Çok heceli ekler iki ayrı ekten oluşabilir. Örneğin;
-dIkçA sıfat fiil eki –dIk ile eşitlik durumu eki –cA’nın birleşmesiyle oluşmuştur.

Eklerin bir bölümü çok az sayıda sözcükte bulunur. Yalnız bir sözcükte bulunan eklere tek örnek adı verilir. Örneğin -mAk (gelmek, koşmak vb.) bütün eylemlere gelebilir ancak katmer ‘bir şeyi oluşturan katlardan her biri’ sözcüğünde yer alan -mer eki, ölçünlü dilde başka bir sözcükte görülmez.

Addan eylem yapma ekleri, ad tabanlarından köken anlamıyla bağlantılı yeni eylem gövdeleri yapan eklerdir.
-A
-: kana-, oyna-, türe-. -A
-: beze-, boşa-. -Al-: azal-, bun-al-, çoğal-, düzel-. -An-:
gücen-, utan-. -Ar-: kar(a)-ar, kız-ar-, mor-ar-. -Ar
-: başar-, ever-, onar-, suvar-. -A-ş-:
güreş-, yanaş-. -DA-: aldat-, iste- (< izde-). -DA
-: çatırda-, parılda-, şırılda-. -I-: ağrı- (<
ağır-ı-), sak-ı-(n)- (< ET sak + ı + n-), taşı (< ET taş-ı-). -k-: acık-, birik-, gecik-, gözük-.
-kIr-: fışkır-, hıçkır-, püskür-. -l-: incel-, kısal-, küçül-, sivril-. -lA(n)-: anla-, avlan-, evlen-, gizle-, yolla-. -msA-: azımsa-, küçümse-. -r-: belir-, delir-. -rgA-: esirge-, yadırga-.
-sA-: boğasa- (ağız), önemse-, susa-. -sIn-: gereksin-, yüksün-.

Çatıları, öznenin ve nesnenin durumuna göre dönüşlü, edilgen, işteş, ettirgen çatılar
olarak daha ayrıntılı bir şekilde sınıflandırabiliriz. Dönüşlü, edilgen, işteş çatılar özneye,
ettirgen çatılar ise nesneye yöneliktir. Örneğin yıkandım, görüştük cümlelerinde eyleme
konu olan kişiler, bizzat öznelerdir. Yıkattım cümlesinde ise özne, eylemi kendisi gerçekleştirmemiş, başka birine yaptırmış, yani eylem özneye değil, nesneye odaklıdır. Eylemin gerçekleştiği özne değil, nesnedir.

Kuvvetlendirme çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin daha kuvvetli bir biçimde
yapıldığını ifade eder. tık- > tıka-, kaz- > kazı-, bur- > burk-, ko- > koy- eylemlerindeki -a, -ı-, -k-, -y- ekleri eylemlerin anlamını daha belirgin, daha güçlü hâle
getiren kuvvetlendirme çatılarıdır.

Sıklık çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin ardı ardına ya da sıklıkla yapıldığını
gösterir. Türkçede en sık kullanılan sıklık çatıları AlA- -IştIr-, -klA-. ov->ovala-,
silk-> silkele-, serp-> serpiştir-, ovuştur- vb. sür- > sürükle-, say- > sayıkla- vb. örnekler eylemin ardı ardına yapıldığını gösteren sıklık çatılarıdır.

Eylemsiler: eylemleri geçici sıfat, zarf ve ad yapan; hem ad hem de eylem özellikleri taşıyan, zarf fiiller hariç, yapım ya da çekim eki işlevlerinde kullanılabilen sözcüklerdir. Türkçede anlam ve görevlerine göre, zarf fiiller (ulaçlar), sıfat fiiller (ortaçlar) ve isim fiiller (eylem adı, mastar) olmak üzere üç çeşit eylemsi vardır.  Zarf fiil: Zarf fiiller eylemlerden geçici olarak türetilen zarf işlevindeki sözcüklerdir. Zarf fiiller zarf ve eylem özelliklerini birlikte gösterebilir. Zarf fiillerin diğer bir görevi de asıl eylem ile yardımcı eylemi birleştirerek birleşik eylem yapmalarıdır. E seçeneğinde tanıdıkça sözcüğü zarf fiile örnektir. Diğer seçeneklerde sıfat fiil bulunmaktadır.

Kırpma
Kimi zaman, bir sözcüğün ilk hecesi ya da bir bölümü ile anlam kaybı olmadan aynı kavram ifade edilebilir. Kırpma, çok heceli bir sözcüğün bir veya daha fazla hecesini kaldırarak yeni sözcük oluşturma yoludur: Kilo (< kilogram), motel (< motor otel), pop (<popüler), santim (< santimetre) vb.

İlkel dil, gelişmiş dil ayrımı yoktur: Yeryüzünün tarihî veya modern bütün dilleri gerçek anlamda çok gelişmiş sistemlerdir. İlk yazılı belgelerin ait olduğu dil olan Sümerce, Hititçe vd. pek çok antik dilin gramerleri yazılmıştır. Bunların hiçbiri modern dillerden ‘geri’ değildir. Bazı dillerin grameri karmaşık, bazı dillerin ise daha basittir. Gramer
bakımından basit ya da karmaşık bütün diller, bugün itibarıyla her türlü ileri teknoloji
araçlarından çok daha gelişmiştir. Şu ana değin kendiliğinden en basit cümleyi üretebilen makine ya da program yapılamamıştır.

Dil, toplumsal katmanlara göre değişir: Dil, klasik terminolojideki ifadesiyle ağız, şive, lehçe gibi ‘değişke’lerden oluşur. Bu değişkelerden biri ön plana çıkarak yazı dili hâline gelir. Diğer değişkeler de konuşuldukları coğrafyaların ya da toplulukların iletişim aracı ve kimliklerinin simgesi olma işlevi kazanır. 

Değişke (Dil değişkesi, varyant): Bu terim, bir dilin lehçe, ağız vb. sözlü ve yazılı farklı
biçimleri ile karma dillerin ve sözel olmayan dillerin tamamını veya herhangi birini ifade etmektedir.

Özellikle 19. yüzyılın romantik ve heyecanlı dil bilimsel keşierle dolu ortamında, dillerin nasıl doğduğuna ilişkin dil araştırmaları önemli bir yer tutar. Bu araştırmalar arasında ses ve anlam arasında mistik bir bağ kurmaya çalışan Ding-dong kuramına göre, dil ilkel insanın nesneleri sesle anlatmaya çalışmasından doğmuştur. İnsan dillerinin hayvan seslerinin taklidi esasına dayandığını ileri süren yansıma kuramı; dilin doğuşunu insanın duygularını ifade etmesiyle ilişkilendiren ünlem kuramı; dilin kökenini insanların çalışırken yaptıkları iş birliği aracılığıyla açıklayan etkileşim kuramı; dilin doğuşunu insanın güneş karşısındaki duygularını dile getirdiği a/ağ seslerine bağlayan Güneş dil kuramı vb.kuramlar dillerin kökenini açıklamaya çalışan kuramlardan bazılarıdır.

Resmî Dil
Resmî dil, bir ülkenin tamamında veya bir bölgesinde yönetim dili olarak kullanılan ve
yasal statüsü bulunan dildir. Örneğin devlet dili İspanyolca bütün İspanya’da geçerli resmî dildir. Baskça ve Katalanca ise konuşuldukları özerk bölgelerde İspanyolcanın ardından ikinci resmî dillerdir.
Kimi ülkelerin anayasalarında ülkenin resmî dili/dilleri bildirilmişken ABD, İsveç, Almanya vb. kimi ülkelerde ise böyle bir kayıt yoktur. ABD’de İngilizce, İsveç’te İsveççe ve Almanya’da Almanca fiilen resmî dillerdir.

Bağımsız diller: Hint-Avrupa dillerinin Avrupa’daki iki yalnız dili Arnavutça ve Yunancadır. Kafaslarda konuşulan Ermenice de diğer bir yalnız Hint-Avrupa dilidir. 

Güney Slav dilleri Bulgarca, Boşnakça, Hırvatça, Karadağca, Makedonca
ve Sırpçadır.

Türk yazı dilleri ailesinin konuşur sayısı bakımından en büyük dili Türkiye Türkçesidir.
Türkiye Türkçesi Türkiye’nin yanı sıra, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde resmî dildir.
Kosova’da Türklerin yoğun olduğu bazı yerel yönetimlerde belediye sınırları içinde Arnavutça ve diğer dillerle birlikte resmî dildir. Her ne kadar Türkiye Türkçesi terimi kullanılsa da Türkçe, ana dili olarak Balkanlarda Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Romanya’da; göçmen azınlık olarak başta Almanya olmak üzere, Avusturya, Belçika, Danimarka, Fransa, İsveç, Norveç vd. Avrupa ülkelerinde, Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya’da; Arap ülkelerinden Suriye ve Irak’ta konuşulur.

Konuşma dili olarak yaşı kesin rakamlarla ifade edilemeyen, ancak çok eski devirlere
gittiği anlaşılan Türkçenin yazı dili tarihini izleyebilmekteyiz. Bugünkü bilgilerimize göre
Türkçenin ilk yazılı belgesi MS 687-692 yıllarına tarihlenen Çoyr yazıtıdır.

Eski Türkçe olarak adlandırılan dönemin ikinci yarısını ise Uygur Türklerinin meydana getirdiği zengin edebiyat ürünleri oluşturmaktadır. Köktürklerdeki geleneğe uygun
olarak Uygurlarda da her ne kadar anı taşları dikme yaygınsa da Uygurlar daha çok kağıtlara yazılmış edebî ürünler bırakmışlardır. 

Türk edebiyatının bilinen ve Uygurlardan kalan ilk aşk şiiri, Aprınçur Tigin’e aittir ve
şiirin ilk dörtlüğü şöyledir (Arat, 1965):
Sevgili
Uygur Türkçesi                                       Türkiye Türkçesi
Kasınçıgımın öyü kadgurar men          Yavuklumu düşünüp dertlenirim
Kadgurdukça                                     Dertlendikçe
Kaşı körtlem                                      Kaşı güzelim
Kavışıgsayur men.                             Kavuşmak isterim.

Karahanlı Dönemi’nden günümüze sayı olarak çok olmamakla birlikte Türk dil ve kültür tarihi açısından son derece önemli eserler kalmıştır. Bunlar; 1069 yılında Yusuf Has
Hâcip tarafından yazılmış 6645 beyitten oluşan Kutadgu Bilig; Kâşgarlı Mahmut tarafından 1072 yılında başlanıp 1077 yılında tamamlanmış, 7000’den fazla Türkçe kelimenin Arapça karşılığı verilmekle kalınmayıp şiirlerle, atasözleri ve deyimlerle örneklendirilerek zenginleştirilmiş, Türk kültürünün hazinesi olarak değerlendirilen Dîvânü Lügâti’t-Türk; Edip Ahmet Yüknekî tarafından yazılan Atebetü’l-Hakâyık; Ahmet Yesevî’nin şiirlerinin toplanmasıyla oluşturulan Dîvân-ı Hikmet ve kim tarafından yazıldığı tam olarak bilinmeyen Kur’an Tercümesi gibi eserlerdir.