TURKİSH LANGUAGE I - Deneme Sınavı - 41

Karahanlı Dönemi’nden günümüze sayı olarak çok olmamakla birlikte Türk dil ve kültür tarihi açısından son derece önemli eserler kalmıştır. 1069 yılında Yusuf Has Hâcip tarafından yazılmış 6645 beyitten oluşan Kutadgu Bilig Türk devlet anlayışını ve Türk’ün dünya ile ilişkisini, insanlar arası ilişkileri, Türk’ün tabiat algısını, bilgi karşısındaki tavrını bizlere aktaran önemli bir eserdir.

Kuzey Türkçesi
Kuzey Türklüğünün hakim unsuru olan Kıpçak Türklüğünün yazı dilidir ve Altınordu
Dönemi’nde oluşan edebî dilin devamıdır. Asıl Kıpçak sahasında yani Karadeniz’in kuzeyinde bu lehçeyle oluşturulan en önemli eser Avrupalılar tarafından yazılmış olan Codex Cumanicus’dur. Kuzey Türkçesinin asıl eserleri Mısır’ da Kölemenler zamanında yazılmıştır. Karadeniz’in kuzeyindeki limanlardan toplanarak Mısır’da köle pazarlarında satılan Kıpçaklar, bir müddet sonra orduya hakim olurlar ve devleti de ele geçirip Kölemen (Memluk) devletini kurarlar. İnsanlık tarihinde pek örneği olmayan bu durum, dil konusunda da etkili olur. İdarecilerin dili özenilen dil durumuna yükselir ve bu dille konuşmak ve yazmak moda hâline gelir. Bunun sonucunda Türkçe öğrenen bilgin ve şairler, Mısır ve Suriye’de başta sözlük ve gramerler olmak üzere pek çok Türkçe eser yazar.

Müşterek Türkistan Türkçesi olarak da anılan Çağatay Türkçesi; esas dil malzemesi bakımından Uygur, Karahanlı çizgisinin devamıdır; ancak bu yazı dillerinde fazla görülmeyen Arapça ve Farsça unsurlar, İslam dininin yaygınlaşıp iyice yerleşmesi dolayısıyla Çağatay Türkçesinde çokça görülür. Çağatay Türkçesi, içinde barındırdığı Arapça ve Farsça ögeler bakımından Osmanlı Türkçesini andırır. Bu lehçenin Osmanlı Türkçesiyle başka bir benzerliği de büyük bir edebiyat, bilim ve diplomasi dili olmasıdır.

Bugünkü bilgilerimize göre Türkçenin metinlerle izleyebildiğimiz tarihi boyunca kullandıkları ilk düzenli, kuralları yerleşmiş yazı sistemi Köktürk alfabesidir.

1911’de Ömer Seyfettin ve Ali Canip’in başlattığı “Yeni Lisan” hareketi Osmanlı Türkçesinin sonunu getirdi. Ömer Seyfettin, Genç Kalemler dergisinde yazdığı yazılarda İstanbul halkının konuşma diline dayanan yalın bir dil teklif etti ve önceleri çok büyük tepkilerle karşılaşan bu görüşler, zamanla pek çok edebiyat, bilim ve fikir adamı tarafından benimsenip kullanılmaya başlandı. Özellikle Ziya Gökalp’in de katılmasıyla “Yeni Lisan” hareketi çok güçlendi. Edebiyatta millîlik ve dilde sadeleşme birkaç yıl içinde devrin bütün aydınlarınca kabul edilip uygulama alanına geçirildi. Halide Edip, Yakup Kadri, Reşat Nuri, Aka Gündüz gibi romancılar; Faruk Nafiz, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya gibi şairler eserlerini yalın bir dille yazdılar. Devrin en büyük şairi olan Yahya Kemal ve sokaktaki insanın konuşma üslubuyla şiirler yazarak günlük konuşma dilini şiire sokan Mehmet Akif de sade dili benimsediler.

XVI. yüzyılda “Türk-î basit” (Sade Türkçe) hareketi başlatılır, ancak güçlü sanatçılar
bu akıma sahip çıkmadığı için çok etkili olamaz ve dil gittikçe Arapça ve Farsça kelime
ve kurallarla dolarak ağırlaşır. XVI. yüzyılda Türkçe açısından önemli bir olay, Bergamalı
Kadri tarafından Müyessiretü’l-Ulum adıyla Türkçenin dil bilgisi kitabının yazılmış olmasıdır. Bu eser, Oğuz Türkçesinin ilk dil bilgisi kitabı olmak bakımından oldukça önemlidir.

Dilde nedensizlik ilkesi esastır: Anlam bakımından, doğadaki ağaç, gönderge; “a.ğ.a.ç.” sözcüğü, gösteren; gösterenin zihinde uyandırdığı kavram; bunların tümü de göstergedir. Bütün dillerde gösterge nedensizlik ilkesine dayalıdır. Ağaç sözcüğü ile doğadaki ağaç arasında hiçbir nedensellik ilişkisi yoktur. Bu yüzdendir ki aynı kavram farklı fillerde farklı adlandırılmaktadır. Doğru cevap A’ dır

İlkel dil, gelişmiş dil ayrımı yoktur: Yeryüzünün tarihî veya modern bütün dilleri gerçek anlamda çok gelişmiş sistemlerdir. İlk yazılı belgelerin ait olduğu dil olan Sümerce, Hititçe vd. pek çok antik dilin gramerleri yazılmıştır. Bunların hiçbiri modern diller-den ‘geri’ değildir. Bazı dillerin grameri karmaşık, bazı dillerin ise daha basittir. Gramer bakımından basit ya da karmaşık bütün diller, bugün itibarıyla her türlü ileri teknoloji araçlarından çok daha gelişmiştir. Su ana değin kendiliğinden en basit cümleyi üretebilen makine ya da program yapılamamıştır. Doğru cevap B’ dir.

Ana dil, ata dil olarak da bilinen ve bir dilin veya dil ailesinin tarihî gelişim sürecinde kuramsal olarak var olduğu düşünülen en eski seklidir. Örneğin, bütün Türk yazı dilleri veya lehçeleri kuramsal İlk Türkçe (IT), (Milada kadar) ve Ana Türkçe (AT) (Milat-MS 5. yüzyıl) dönemlerinden gelişmiştir. İlk Türkçe, bütün Türk dillerinin ‘ana’sıdır. İlk Türkçe döneminde aileden ilk ayrılan üye Ana Bulgarcadır (Eski Çuvaş Türkçesi). Ana Türkçe ise modern Çuvaşça dışında bütün Türk dillerinin anasıdır. Ana Türkçe döneminde aileden ayrılan ikinci üye ise Yakut Türkçesidir. Avrupa, Hindistan ve İran’da konuşulan bütün modern diller binlerce yıl önce konuşulduğu varsayılan Hint-Avrupa ana dilinden gelişmiştir. Doğru cevap C’ dir.

Yapı Bakımından Dünya Dilleri Dünya dilleri yapı bakımından biçim bilgisel veya söz dizimsel göstergeler kullanılarak sınıflandırılır. Biçim bilgisel olarak diller başlıca bitişken (eklemeli), bükünlü (çekimli), yalınlayan diller olmak üzere üçe ayrılır. Doğru cevap E’ dir.

Bitişken diller: Eklemeli dillerde üretim ve çekim, sözcük kök veya gövdelerinin sonuna yeni sözcükler yapan eklerin; çatı, zaman, kip, kişi ekleri gibi belirli dil bilgisel işlevleri bulunan üretim ve çekim eklerinin getirilmesi, yani eklenme yoluyla gerçekleştirilir. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğundan eklenme, son eklenme seklinde gerçekleşir. Fince, Macarca, Japonca hatta Afrika’da konuşulan Swahili dili yüksek derece eklemeli dillerdir. İngilizce, Farsça gibi Hint-Avrupa dillerinde son eklenmenin yanı sıra ön eklenme ve iç eklenme de vardır. Tagalogcada da kök sözcük olan sulat, içine –im- ve –in-  iç eklerini alarak yeni sözcükler türetmektedir. Doğru cevap C’ dir.

Güneybatı (GB), Oğuz Türkçesi: Bu grup kendi içinde batı (b) ve doğu (d) olmak üzere ikiye ayrılır. GBb grubunda Gagauzca, Türkiye Türkçesi ve Azerice; GBd grubunda ise Türkmence yer alır. Salırca (Salarca) tarihî olarak Oğuz grubundan gelişmiştir. Doğru cevap A’ dır.

Güneydoğu (GD), Uygur Türkçesi: Bu grup da kendi içinde batı (b) ve doğu (d) olmak üzere ikiye ayrılır. GD grubunda Özbekçe ve Özbekçenin değişkeleri, GB grubunda Modern Uygurca, Sarı Uygurca ve Salırca/Salarca yer alır. Ancak bu iki dil, grubun özelliklerinden sapma gösterir. Doğru cevap B’ dir.

Kültürün dil üzerinde yansıma bulduğunu gösteren en tipik örneklerden biri tabular ve örtmece sözlerdir. Kültürler, zaman zaman bazı kavramların konuşmada dillendirilme-sine izin vermezler. Bu durum, söz konusu kavramların o toplumda olmamasından değil, konuşulması durumunda toplumun bundan zarar göreceği, uğursuzluk geleceği vb. inançlardan ya da konuşulmasının etik olmayacağı kaygısından ileri gelir. Türk kültürünün etkisiyle de Türkçede ölmek tabu, hayatını kaybetmek örtmece sözcüklerdir. Doğru cevap D’ dir.

Ünlüler oluştukları yere, dilin veya çenenin yüksekliğine, dudakların durumuna göre biçimlenir. Ünlüler; akciğerden gelen havanın ses tellerini titreştirmesiyle ilk özelliklerini
kazandıktan sonra herhangi bir engelle karşılaşmadan ağız boşluğuna gelir ve burada
hiçbir nokta ile temas etmeden dilin, alt ve üst çenenin yüksekliğine; dudakların düz ya
da yuvarlaklığına göre oluşur. Ünlülerin sınıflandırılmasında esas olan boğumlanmayla
ilgili belli başlı ölçütler şu şekildedir: Artlık/Önlük, Darlık/Genişlik, Düzlük/Yuvarlaklık,
Uzunluk/Kısalık.
• Artlık/Önlük: Ağız boşluğunun ön ve art bölümleriyle ilgili karşıtlık; /a/-/e/, /ı/-
/i/, /o/-/ö/, /u/-/ü/ ayrımlarını belirler. Dilin ön tarafının tümsekleşmesiyle ağzın
arka bölgesinde art ünlüler /a, ı, o, u/, dilin arka tarafının tümsekleşmesiyle ağız
boşluğunun ön tarafında ön ünlüler /e, i, ö, ü/ oluşur.

Artlık/Önlük: Ağız boşluğunun ön ve art bölümleriyle ilgili karşıtlık; /a/-/e/, /ı/-
/i/, /o/-/ö/, /u/-/ü/ ayrımlarını belirler. Dilin ön tarafının tümsekleşmesiyle ağzın
arka bölgesinde art ünlüler /a, ı, o, u/, dilin arka tarafının tümsekleşmesiyle ağız
boşluğunun ön tarafında ön ünlüler /e, i, ö, ü/ oluşur.
• Düzlük/Yuvarlaklık: Dudakların düzleştiği ya da yuvarlaklaştığı düz/yuvarlak
karşıtlığı a/-/o/, /ı/-/u/, /e/-/ö/, /i/-/ü/ ayırımlarını belirler. Dudakların yuvarlaklaşması durumunda yuvarlak ünlüler /o, u, ö, ü/, düzleşmesi durumunda ise düz
ünlüler /a, e, ı, i/ oluşur.
• Darlık/Genişlik: Alt çenenin üst çeneye yaklaştığı veya üst çeneden uzaklaşmasına bağlı dar/geniş karşıtlığı ise a/-/ı/, /e/-/i/, /ö/-/ü/, /o/-/u/ ayırımlarını belirler.
Alt çene ve üst çenenin birbirinden uzaklaşmasıyla, ağız boşluğu genişler, dolayısıyla geniş ünlüler /a, e, o, ö/; alt çene ile üst çenenin birbirine yaklaşmasıyla ağız
boşluğu daralır ve dar ünlüler /ı, i, u, ü/ oluşur.

En temel ünlü ses olarak /a/ kabul edilir. Türkçe için en zayıf ünlü ise /ı/dır.

Türkçede ünlüler komşuluklarındaki ünlü ve ünsüzlerin etkisi vb. nedenlerle kalınlaşabilir, incelebilir, daralabilir, düzleşebilir, yuvarlaklaşabilir, genişleyebilir veya kısalabilir, uzayabilir. Ancak bu süreçler normal koşullarda daima hep sistemli biçimde gerçekleşir. Örneğin düz, geniş, art a ünlüsü yuvarlaklaşırsa o; daralırsa ı; incelirse e olur. Bunların dışında doğrudan bir başka ünlüye dönüşemez. Konuyla ilgili bir örnek daha verelim: Yuvarlak, dar, ön ü ünlüsü düzleşirse i; genişlerse e; kalınlaşırsa u ünlüsüne gelişir.

Oluşum yerlerine göre ünsüzler: Oluşum noktası, ünsüzün boğumlandığı, hava akımının engele takıldığı yerdir.
• Alt ve üst dudakların birbirine temas ettiği noktada çift dudak ünsüzleri /b, p, m/
ünsüzleri oluşur.
• Üst dişler ile alt dudağın birbirine temas ettiği noktada ise diş-dudak ünsüzleri /f, v/ oluşur.
• Üst ön dişlerin arkasında diş ünsüzleri /d, n, s, t, z/ ünsüzleri oluşur.
• Üst ön dişlerin hemen üstünde diş eti ile ön damağın birleştiği yerde /c, ç, j, ş/ ünsüzleri oluşur.
• Ön damak ünsüzleri /g, k, l, r/ ön damakta, arka damak ünsüzleri /ġ, ḳ, ł, ğ/ ise art
damakta oluşur.
• Gırtlakta oluşan tek ünsüz, /h/dir

Titreşimli/titreşimsiz olmalarına göre ünsüzler: Ciğerden gelen hava akımının ses
tellerine çarpması durumunda, titreşerek şiddetini kısmen yitirir. Bu tür sesler titreşimli
ünsüzlerdir. Ciğerden gelen hava akımının ses tellerini titreştirmemesi durumunda da titreşimsiz ünsüzler oluşur:
• /b, c, d, ġ, g, ğ, j, ł, l, m, n, ñ, r, v, y, z/ ünsüzleri titreşimlidir.
• /ç, f, h, ḳ, k, p, s, ş, t/ ünsüzleri titreşimsizdir