TURKİSH LANGUAGE I - Deneme Sınavı - 2

Kökler, kendilerinden daha küçük anlamlı parçalara ayrılamayan, sözlüksel anlam taşıyan ve bir sözcük türüne ait olan biçim birimlerdir.

Ekler, herhangi bir sözcük türüne dâhil olmayan, yani eylem, ad (isim), sıfat, zarf vb. sözcük türlerinden birine girmeyen bağımlı biçim birimlerdir

‘Yaz (ı) n’ sözcüğü addan belirteç haline dönüşmüştür.

‘Yolcu’ sözcüğünde herhangi ad çekim eki görülmemektedir. ‘Yol’ sözcüğüne -cu yapım ki gelerek yeni bir sözcük türetilmiştir.

Verilen sözcüklerin aldığı ekleri sırayla çekim, yapım, çekim ve yapım eki olarak sıralanmaktadır.

Sözcük yapımı ile ilgili başlıca yollar şu şekilde sıralanabilir: Birleştirme Türetme Kalıplaşma Örnekseme Kırpma, Karma Kısaltma Kasıtlı yaratma Ters türetme Derleme Tarama Genelleşme Kopyalama

Kimi zaman, bir sözcüğün ilk hecesi ya da bir bölümü ile anlam kaybı olmadan aynı kav- ram ifade edilebilir. Kırpma, çok heceli bir sözcüğün bir veya daha fazla hecesini kal- dırarak yeni sözcük oluşturma yoludur: Kilo (< kilogram), motel (< motor otel), pop (< popüler), santim (< santimetre) vb.

‘Dil’ sözcüğü beş duyu organıyla algılanamayan soyut anlamlı bir sözcüktür.

Addan ad yapma ekleri ad kök ya da gövdelerinden köken anlamıyla bağlantılı yeni ad
gövdeleri yapan eklerdir.

a, b, c, d seçenekleri addan eylem yapan eklerdir. -ArI: dışarı, içeri addan ad yapma eki almış sözcüklere örnektir. Doğru yanıt E

Addan eylem yapma ekleri, ad tabanlarından köken anlamıyla bağlantılı yeni eylem gövdeleri yapan eklerdir.
-A1
-: kana-, oyna-, türe-. -A2
-: beze-, boşa-. -Al-: azal-, bun-al-, çoğal-, düzel-. -An-:
gücen-, utan-. -Ar-1: kar(a)-ar, kız-ar-, mor-ar-. -Ar2
-: başar-, ever-, onar-, suvar-. -A-ş-:
güreş-, yanaş-. -DA1-: aldat-, iste- (< izde-). -DA2
-: çatırda-, parılda-, şırılda-. -I-: ağrı- (<
ağır-ı-), sak-ı-(n)- (< ET sak + ı + n-), taşı (< ET taş-ı-). -k-: acık-, birik-, gecik-, gözük-.
-kIr-: fışkır-, hıçkır-, püskür-. -l-: incel-, kısal-, küçül-, sivril-. -lA(n)-: anla-, avlan-, evlen-,
gizle-, yolla-. -msA-: azımsa-, küçümse-. -r-: belir-, delir-. -rgA-: esirge-, yadırga-.
-sA-: boğasa- (ağız), önemse-, susa-. -sIn-: gereksin-, yüksün

A, B, C ve E seçeneklerinde eylemden ad yapma ekleri bulunmaktadır. Doğru yanıt D

Edilgen çatı: Edilgen çatı -l- eki ile kurulur. Ünlülerle veya -l- ünsüzü ile biten
eylemlerde ise edilgen çatılar -n- eki ile kurulur, boya- >boyan-, bil- > bilin- vb.
Edilgen çatı -l- eki ile kurulur. Aç-> açıl, kes- > kesil- vb. Geçişsiz eylemlerden
aynı eklerle yapılan ve öznesi belirsiz çatılara meçhul çatı adını vermektedir. 

A, B, D ve E seçenekleri buna örnektir. 

Her -(ı)-l- eki edilgenlik çatısı edilgenlik kurmayabilir. katılmak sözcüğü : bir kursa katılmak bir aktiviteye katılmak gibi edilgenlik söz konusu değildir. Doğru yanıt C

Dönüşlü çatı: Yıkandım, küreklere asıldık örneklerindeki gibi, yüklemin bildirdiği
eylemin özneye döndüğünü, eylemin özne tarafından kendi kendine yapıldığını
gösteren çatıdır. Dönüşlü çatı ekleri - n- ve -l-’dir. Yıka-> yıkan-, bak->bakın-, yor-
>yorul- vb. Dönüşlü çatılarda, yüklem çoğunlukla nesne alamaz, ancak “bavulu
yüklendim” örneğinde olduğu gibi geçişli eylem de olabilir.

Her –n- eki dönüşlülük çatısı kurmayabilir. örneğin kalkınmak. doğru yanıt A

Sıklık çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin ardı ardına ya da sıklıkla yapıldığını
gösterir. Türkçede en sık kullanılan sıklık çatıları AlA- -IştIr-, -klA-. ov->ovala-,
silk-> silkele-, serp-> serpiştir-, ovuştur- vb. sür- > sürükle-, say- > sayıkla- vb. örnekler eylemin ardı ardına yapıldığını gösteren sıklık çatılarıdır. 

Doğru yanıt B

Aitlik eki (-ki): Aitlik eki adlardan zamir ve sıfat türünde adlar yapan, bağlılık,
içinde bulunma, aitlik anlamları taşıyan bir ektir. -ki aitlik eki sözcüklere yalın (akşamki,
yarınki), bulunma (evdeki, yoldaki) ya da ilgi (seninki, bizimki) durumlarından
biriyle eklenir. Aitlik eki ad çekim ekleri alabilir. -ki eki bugünkü gibi bir iki
sözcüğün dışında ünlü ve ünsüz uyumlarına girmez. 

a, b, d ve e seçeneklerinde aitlik eki bulunma anlamı taşırken c seçeneğinde yalın anlam katmıştır. Doğru yanıt C

Sıfat fiil: Sıfat fiiller, eylemlerden geçici sıfat yapmak üzere türetilen ve genellikle
kişiye bağlı olmaksızın çekimlenen eylemsilerdir. Sıfat fiiller, eylem ve sıfatların
özelliklerini birlikte gösterir. Zaman kavramının ön planda olduğu sıfat fiiller, Tablo
4.5’te de görüldüğü gibi geçmiş, geniş ve gelecek zaman sıfat fiilleri olmak üzere üç
türde değerlendirilebilir. 

Geçmiş zaman anlamı taşıyanlar -DIk
-mIş
tanıdık (adam)
bilmiş (çocuk)
Geniş zaman anlamı taşıyanlar
-An
-mAz
-r, -Ar
ağlayan (nar), gülen (ayva)
tükenmez (kalem)
oynar (başlık), bakar (kör)
Gelecek zaman anlamı taşıyanlar -AcAk akacak (kan), yakacak (odun)

doğru yanıt D

Zarf fiil: Zarf fiiller eylemlerden geçici olarak türetilen zarf işlevindeki sözcüklerdir.
Zarf fiiller zarf ve eylem özelliklerini birlikte gösterebilir. Zarf fiillerin diğer bir
görevi de asıl eylem ile yardımcı eylemi birleştirerek birleşik eylem yapmalarıdır.
Örneğin, gelebil- sözcüğünde adıl eylem gel-, yardımcı eylem olan bil- birbirlerine
–e zarf fiil eki ile bağlanmaktadır. Tablo 4.6’da görüldüğü gibi zarf fiiller tarz ve bağ
anlamı taşıyanlar ve zaman anlamı taşıyanlar olmak üzere iki türde değerlendirilebilir.

İşlev bakımından; 
Tarz ve bağ anlamı
taşıyanlar
-A...-A
-AcAk + iyelik eki + -A
-ArAk
-I
-mAksIzIn
-mAktAnsA
-Ip
sora sora, gide gide
boş duracağıma (çalışayım)
koşarak, bilerek
soruver (< sor-u + ver)
çalışmaksızın
ölmektense
alıp, koşup
Zaman anlamı taşıyanlar
-DIk + iyelik eki+dA
-(i)ken
-AlI
-IncA
-DI + kişi eki + -AlI
-DI mI
-DIkçA
-mAdAn
-(A)r/-mAz
geldiğimde, öldüğünde,
koşarken (< koşar i-ken)
alalı, gideli
sevince, görünce
gittin gideli
konuştu mu (konuşur)
sevdikçe, yaşadıkça
bilmeden, görmeden
(kuşlar) öter ötmez

Doğru yanıt D

Kırpma: Kimi zaman, bir sözcüğün ilk hecesi ya da bir bölümü ile anlam kaybı olmadan aynı kavram ifade edilebilir. Kırpma, çok heceli bir sözcüğün bir veya daha fazla hecesini kaldırarak yeni sözcük oluşturma yoludur: Kilo (< kilogram), motel (< motor otel), pop (<popüler), santim (< santimetre) vb.

Doğru yanıt C

Kökler, kendilerinden daha küçük anlamlı parçalara ayrılamayan, sözlüksel anlam taşıyan ve bir sözcük türüne ait olan biçim birimlerdir.

Gövdeler, biri bağımsız biçim birim olmak üzere, en az iki biçim birimden oluşan yani bir veya daha fazla ek alan kök biçim birimlerdir. Örneğin; geçit, gelinlik, geliştiril- sözcükleri geç-(i)-t, gel-(i)-n-lik, gel-(i)ş-tir-(i)l- biçim birimlerinden oluşan gövdelerdir.

Yeni sözcüklerin yapımında çok kullanılan veya çok sayıda sözcükte bulunan eklere işlek ekler denir.