TÜRKÇE YAZILI ANLATIM

Makale; bir konuya ilişkin görüşü, düşünceyi açıklamak, savunmak ya da konuyla ilgili bilgi vermek amacıyla yazılan gazete ve dergi yazısıdır.

Makaleyi bir gazete ve dergi yazısı olarak fıkradan ayıran en önemli özellik, öne sürülen görüş ve düşünceleri kanıtlama zorunluluğudur.

Düşünce yazıları: Makale, fıkra, eleştiri, deneme, söyleşi, röportaj, gezi yazısı, anı, günlük, otobiyografi, biyografi.

Eleştiride amaç; söz konusu yapıtın kendi türü içindeki yerini, değerini, toplumun ya da dönemin düşünce ve sanat gelişimine yaptığı katkıyı belirlemektir.

Tarihsel eleştiri: Bu tür eleştiride yapıt, üretildiği dönemin özellikleri göz önünde bulundurularak incelenir. Yapıt, dönemin ölçütleriyle değerlendirilir.

Toplum bilimsel eleştiri: Toplum bilimsel eleştiride yazınsal yapıt, yazıldığı dönemin toplumsal özelliklerini yansıtan bir belge olarak görülür ve bu anlayışla ele alınır.

Ruh bilimsel eleştiri: Yazınsal ürünün yazarın kişiliği, bilinçaltı ve ruhsal yaşantısının ele alınarak değerlendirilmeye çalışıldığı bir eleştiri türüdür.

Yaşam öyküsel eleştiri: Bu eleştiri türünde, yazarın yaşantısıyla yapıtı arasındaki ilişki ve etkileşim incelenir; bunun için yazarın yaşamı ayrıntılarıyla değerlendirilir.

İzlenimci eleştiri: Yazınsal ürünün belli kural ya da ilkelere göre değil kişisel beğeni ve etkilenmeye göre incelendiği, öznel tutumun öne çıktığı eleştiri türüdür.

Dil bilimsel eleştiri: Yazarın kişiliği, dönem ve çevre özellikleri bir yana bırakılarak yapıtın bir dil ürünü olarak ele alınıp dil bilim açısından incelendiği eleştiridir.

Denemenin sınırlarını çizmek, denemeyi bir tür olarak belli bir kalıba oturtmak güçtür. Bu güçlüğe karşın deneme türüne özgü ve hemen herkesin üzerinde görüş birliğine vardığı ortak özelliklerin olduğu da bir gerçektir.

Deneme, insanı ve insanlığı ilgilendiren her konuda yazılabilir; ancak en çok da kendini anlatır denemeci. Yazısını kendisiyle konuşuyormuş ya da dertleşiyor- muş gibi yazar. Belli kurallara bağlı kalmaz, bir gelişigüzellik içinde; ancak uygun çağrışımlarla bir düşünceden başka bir düşünceye ya da bir konudan başka bir konuya geçebilir. Bu da yazarın yaratıcılığını ortaya koymasına ve özgün bir yapıt oluşturmasına olanak tanır.

Denemeci, düşüncelerinin doğruluğunu kanıtlama kaygısı taşımaz; daha doğrusu buna gerek duymaz. Okura öğüt vermeye kalkmaz, onu bilgilendirmeye ve eğitmeye çalışmaz; ancak onu düşündürür.

Anı da öz yaşam öyküsü (otobiyografi) gibi birinci kişinin ağzından anlatılır. İkisinin ayrıldığı nokta, öz yaşam öyküsünün kişinin yaşamıyla sınırlı oluşu, anının ise yazarın yaşamıyla birlikte çevresini ve yaşadığı dönemi de yansıtmasıdır. Bazı anılarda kişinin yaşadıklarından daha çok dönem ya da çevrenin öne çıktığı görülür. İster kişinin yaşamı ister çevre isterse döneme ilişkin durum öne çıksın anı türü yaşanmışı anlatır.

Günlük; bir kimsenin yaşadıklarını, buna ilişkin duygu ve düşüncelerini günü gününe, üzerine tarih koyarak anlattığı yazıdır. Günlük yerine zaman zaman “günce” terimi de kullanılmaktadır.

Yazar, sağlıklı bir yaşam öyküsü ortaya koyabilmek için önceden araştırma yapmalı, yaşam öyküsü yazılan kişinin yakınlarıyla (sağsa kendisiyle de) ve onu tanıyanlarla görüşmeli; varsa söz konusu kişi ya da başkaları tarafından yazılmış not, anı, kitap vb. belgeleri toplamalıdır. Kişinin yaşamını anlatan öykü doğru bilgilere ve belgelere dayanmalı, gerçekleri yansıtmalıdır. Yazar, öyküsünü anlattığı kişiye ilişkin yer ve zaman yanlışına düşmemeli, bilgi ve belgeleri bir tarihçi titizliğiyle karşılaştırarak değerlendirmelidir. Çalışmasında söylentilere, yakıştırmalara, belgelenemediği için tartışma yaratacak olay ya da bilgilere yer vermemelidir. Yaşam öyküsü yazarı, yaşamını anlattığı kişiyle olan özel bağların etkisinde kalmadan, duygusallığa kapılmadan elden geldiğince yansız bir tutum takınmalıdır.

Günümüzde daha çok köşe yazısı olarak adlandırılan bu tür yazılarda güncel olan her tür konu, yazarın görüşü doğrultusunda yorumlanarak okura sunulur.

Fıkra, makaleye göre daha kısa olan bir yazı türüdür. Makaledeki gibi öne sürülen görüş ve düşünceleri kanıtlama zorunluluğu yoktur. Yazar, öne sürdüğü görüş ve düşüncelerini kanıtlamak zorunda olmasa da gerektiğinde çeşitli yollara başvurarak işlediği konu ya da sorunla ilgili olarak okurlarını etkilemek, düşündürmek, uyarmak ister. Bu özelliğiyle gazete ve dergilerde yayımlanan fıkraların kamuoyu oluşturmada etkili olduğu söylenebilir.

Kendisine ayrılan köşenin sınırları göz önünde bulundurulduğunda fıkra yazarının görüş ve düşüncelerini kısa; ancak etkili bir dille aktarabilmesi beklenir. Hemen her gün ve yinelemeye düşmeden güncel konulara ilişkin yazı yazmanın güçlüğü göz önünde bulundurulduğunda fıkra yazarının derin bir bilgi ve kültür birikimine; akıcı, içten bir anlatım becerisine sahip olması gerekir. Güncel olay ya da sorunları işlemesine karşın bazı fıkralar, zamana göre pek fazla değişmeyen insanlık durumlarını sanatsal bir tatla işledikleri; bu yüzden geçerliklerini ve yazınsal değerlerini yitirmedikleri için bir süre sonra kitap olarak da yayımlanabilir. Fıkra, iç yapı bakımından makaleye benzer. Giriş bölümünde konu tanıtılır. Gelişme bölümünde konuya ilişkin görüş ve düşünceler açıklanır, yorum yapılır.

Makale, fıkra, eleştiri ve yaşam öyküsü düşünce yazılarıdır. Roman ise sanatsal bir yazı türüdür.

Makale; bir konuya ilişkin görüflü, düşünceyi açıklamak, savunmak ya da konuyla ilgili bilgi vermek amacıyla yazılan gazete ve dergi yazısıdır. Makalede konu sınırlaması yoktur, bilim ve sanat başta olmak üzere toplumun tümünü ya da bir bölümünü ilgilendiren her konuda makale yazılabilir. Gazetelerde yayımlanan makaleler, fıkralarda olduğu gibi, işin doğası gereği ve yayın organının özelliklerine bağlı olarak genellikle güncel olay ya da sorunları ele alır. Dergilerde yayımlananlar ise derginin uzmanlık alanına (bilim, sanat vb.) giren konuları işleyen ve derin bir araştırma ya da incelemeye dayanan çalışmalardır. Makalede okurun konuyu doğru ve iyi anlayabilmesi için sözcüklerin değişmeceli (mecaz) anlamlarıyla öne çıktığı süslü, sanatlı bir anlatım yeğlenmez. Sözcüklerin gerçek ya da terimsel anlamlarıyla kullanıldığı yalın, duru ve açık bir anlatıma başvurulur.

Bir konuya ilişkin görüşü, düşünceyi açıklamak, savunmak ya da konuyla ilgili bilgi vermek amacıyla yazılan gazete ve dergi yazısına makale adı verilir. Doğru cevap D'dir.

Makale yazarı; değişik örneklerden ve sayısal verilerden yararlanarak, tanık göstererek, karşılaştırma ya da benzetmeler yaparak öne sürdüğü, savunduğu görüş ve düşüncelerin doğruluğunu kanıtlamaya çalışır. İyi yazılmış bir makalede kanıtlar, karşı görüşleri etkisiz kılacak güçte olur. Doğru cevap B'dir.

Bir sanat yapıtını inceleyip değerlendiren kişiye eleştirmen denir. Eleştirmen, yapıtı kendi birikimine, dünya görüşüne göre inceler ve değerlendirir. Doğru cevap D'dir.

Belirtilen yedi eleştiri türü arasında; yazınsal ürünün belli kural ya da ilkelere göre değil kişisel beğeni ve etkilenmeye göre incelendiği, öznel tutumun öne çıktığı eleştiri türü izlenimci eleştiridir. Doğru cevap E'dir.

Deneme, insanı ve insanlığı ilgilendiren her konuda yazılabilir; ancak en çok da kendini anlatır denemeci. Yazısını kendisiyle konuşuyormuş ya da dertleşiyormuş gibi yazar. Belli kurallara bağlı kalmaz, bir gelişigüzellik içinde; ancak uygun çağrışımlarla bir düşünceden başka bir düşünceye ya da bir konudan başka bir konuya geçebilir. Bu da yazarın yaratıcılığını ortaya koymasına ve özgün bir yapıt oluşturmasına olanak tanır. Denemeci, düşüncelerinin doğruluğunu kanıtlama kaygısı taşımaz; daha doğrusu buna gerek duymaz. Okura öğüt vermeye kalkmaz, onu bilgilendirmeye ve eğitmeye çalışmaz; ancak onu düşündürür. Doğru cevap C'dir.

Makale iç yapı bakımından giriş, gelişme ve sonuç olmak üzere üç bölümden oluşur. Fıkra da bu bakımından makaleye benzer. Fıkranın giriş bölümünde konu tanıtılır. Gelişme bölümünde konuya ilişkin görüş ve düşünceler açıklanır, yorum yapılır. Fıkra, makaleye göre daha kısa olan bir yazı türüdür. Fıkrada düşüncelerini kanıtlama zorunluluğu yoktur ama makalede vardır.

Fıkra, gazete ve dergilerin belli sütunlarında yayımlanır. Güncel konular ele alınırken okurların etkilenmesi, düşündürülüp uyarılması istenir. Yazarın görüş ve düşüncelerini kısa ancak etkili bir dille aktarabilmesi beklenir. Günümüzde daha çok köşe yazısı olarak adlandırılır

Çok yönlü (eklektik) eleştiri, Yapıtın tek bir öğreti, ilke ya da görüşe bağlı kalınarak değil, yeri geldikçe farklı bilim dallarına özgü yöntemler kullanılarak değişik yönlerden değerlendirildiği eleştiri türüdür.