TÜRKÇE SÖZLÜ ANLATIM

Konuşma; zihinde tasarlananları söze dönüştürme ya da sözle gerçekleştirilen, kişiler arasında etkileşim yaratan bir anlatım etkinliği olarak ifade edilebilir.

Konuşmayı yapılandıran, kişilerin doğru ve etkili konuşabilmeleri için edinmeleri gereken alt beceriler; Türkçedeki seslerin doğru söylenmesi, konuşma sırasında vurgunun anlam yaratıcı işlevinden yararlanma, bir söyleyiş özelliği olarak tonlamadan yararlanma, konuşmada “kavşak” ve “durak” gibi anlamı aydınlatıcı söyleyiş özelliklerinden yararlanma ve akıcılığı sağlayabilmek için uygun durumlarda ulamadan yararlanma biçiminde sıralanabilir.

Konuşma organlarının dil seslerini oluşturmasına “boğumlanma”, bir sesin çıkarılması için ses yolunun herhangi bir yerinde oluşan daralma ya da kapanmaya da “boğumlanmak” denir. Dil seslerinin doğru biçimde boğumlandırılması (sesletilmesi) etkili konuşmanın temel koşullarından biridir.

Türkçenin ses dizgesinin tanınması; seslerin kendi çıkak noktalarında oluşturulması, anlaşılır ve etkili bir konuşma için uyulması gereken önemli bir ilkedir.

Ünlü ve ünsüzler; dil, dudak, damak, diş, gırtlak gibi konuşma örgenlerinin açılıp-kapanma, yaklaşıp-uzaklaşma, gerilip-çözülme gibi çeşitli devinimleriyle boğumlandırılır. Ses dizgesinin doğru boğumlandırılabilmesi için konuşma örgenlerinin de her sesin doğru oluşumuna katkı sağlayacak bir işlevi gerçekleştirmesi gerekir.

Konuşan kişi, sesiyle konuşmaya bazı özellikler katarak başarılı bir konuşmanın temellerini kurar. Konuşmacının sesini yönetmesiyle yarattığı bu özellikler; işitilebilirlik, açıklık ve doğallıktır.

Dilimizde vurgu ile ilgili olarak söylenebilecek en genel kural şudur: Türkçe sözcüklerin genellikle son hecesi vurgulanır. Çok heceli sözcüklerin vurguları, genel olarak son hecede yapılır.

Konuşmada kısa ( / ), normal ( // ), uzun ( /// ) süreli olmak üzere üç biçimde durak yapılır. Bu durakların yapılacağı yerler şöyledir: 

Kısa süreli duraklarda genellikle soluk alınmaz. Normal duraklarda, biten sözle birlikte soluk verme tamamlanır ve uygun biçimde soluk alınarak yeniden söze başlanır. Uzun süreli duraklarda, birkaç kez soluk alıp verilebilir.

Konuşma metinlerinin bölümleri arasında; paragraflar ve dize kümelenişleri arasında; bir de anlamlı susuşların gerektirdiği yerlerde uzun süreli durak

yapılır.

Konuşma dilinde, durak, vurgu, tonlama gibi söyleyiş özellikleriyle sözcük ve cümlelere anlam yüklenir. Yazı dilinde bu işlev noktalama (yazım) imleriyle gerçekleştirilir. 

Açıklık: Konuşmacının kullandığı sözcüklerdeki ünlü ve ünsüzleri tam değerlerini vererek seslendirebilmesidir.

Başarılı bir konuşmanın temel ögeleri olarak adlandırılabilecek kurallar; güven verici ve içten olmak, saygılı ve hoşgörülü olmak, dili kullanırken dikkatli ve özenli olmak olarak özetlenebilir.

Konuşma becerisinin amaca uygun bir niteliğe kavuşabilmesi için aşağıda yer alan ilkelerin uygulamalarla kalıcı davranışlara dönüştürülmesi gerekir. Etkili konuşmailkeleri şöyle özetlenebilir:

Derin, düzenli ve gürültüsüz biçimde soluk alma, işitilebilir bir sesle konuşma, sözcükleri doğru ve anlaşılır biçimde söyleme, sözcük ve cümleleri anlamına göre vurgulama, konuşma içeriğine uygun bir tonla konuşma, konuşma sırasında anlamı aydınlatan ve akıcılığı sağlayan söyleyiş özelliklerinden yararlanma, konuşma akışını bozacak duraksamalar yapmama, konuşurken gereksiz sesler çıkarmama, konuşurken konu dışına çıkmama, konuşurken dinleyenle/dinleyenlerle göz iletişimi kurma, tekrarlara yer vermeden konuşma, söz, bedensel devinim, jest, mimik uyumunu sağlayarak konuşma, yerel ağızlara ve argo söyleyişlere yer vermeme, konuşmayı, yeri geldiğinde, dinleme ilkelerine uyarak tamamlama.

Konuşma, duygu ve düşüncelerin paylaşılmasına olanak sağlayan dilsel bir beceridir.

Kutadgu Bilig’de “İnsanda dilince değişir kader / Ya yurda baş olur, ya başı gider.”
sözleriyle anlatılmak istenen düşünce de konuşmanın önemini yansıtır.

Konuşma, birtakım sözcülerin ses aracılığıyla dinleyene ya da dinleyenlere aktarılması çabası değildir.  Bunun için duyguların ve düşüncelerin zihinsel işlemelerden geçirilerek amaca uygun olarak bir metne dönüştürülmesi gerekir. Duygu ve düşünce boyutuyla oluşturulmamış söz yığınları, nitelikli bir konuşma olarak değerlendirilemez.

Vurgu,  konuşma ve okuma sırasında bir hecenin ya da sözcüğün ötekilerden daha baskılı söylenmesidir.

İşitilebilirlik, söylenenlerin dinleyiciler tarafından anlaşılabilmesini sağlayan temel ögedir. Gereğinden fazla alçak ya da yüksek sesle konuşulan bir ortamda duygu ve düşüncelerin etkili şekilde paylaşılması olanaksızdır.

Açıklık, konuşmacının kullandığı sözcüklerdeki ünlü ve ünsüzleri tam değerlerini vererek seslendirebilmesidir.

Doğallık, sesin duygu ve düşüncelerin taşıdığı anlamın (sevinç, üzüntü, kaygı vb.) niteliğine uygun biçimde değişebilmesidir.

Türkçenin ünlü ve ünsüzlerinin tümü kolayca boğumlandırılabilir, seslerin
hiçbiri boğumlanmada zorlayıcı değildir.

Türkçe sözcüklerin genellikle son hecesi vurgulanır.

Ton, konuşmada yaratılmak istenen duygunun niteliğine göre sesi alçaltıp yükselterek sağlanan anlatım gücüdür. Ezgi ise konuşma sırasında oluşturulan ton değişimlerinin tümüdür.