TÜRKÇE SES BİLGİSİ

“Türkçe yazıldığı gibi konuşulur, konuşulduğu gibi yazılır.” şeklinde oldukça yaygın bir
görüş vardır. Ancak vurgu, durak, ton gibi parçalarüstü ögeler başta olmak üzere, sözlü
dile özgü özelliklerin önemli bir kısmı yazıda gösterilmediğinden, bu görüşün gerçek durumla ilgisi yoktur. Bu görüşün temelinde, Türkçenin oldukça genç sayılabilecek bir yazı
dili olması ve alfabe düzenlenirken bir harfe bir ses ilkesine önemli ölçüde uyulması yatmaktadır. Hiçbir doğal dil konuşulduğu gibi yazılmaz, yazıldığı gibi konuşulmaz. Bu durum, Türkçe için de geçerlidir. Seçeneklerde verilen kelimelerden A seçeneğindeki "gidicek" ifadesinin yazı dilindeki hali "yapacak şeklinde olacaktır.

Yazım Kılavuzu’na göre sonunda /p/, /ç/, /t/, /k/ ünsüzlerinden biri bulunan Meriç, Irak, Murat, Sinop gibi özel adlara ünlüyle başlayan çekim eki getirildiğinden yazımda ötümlüleşme olmaz: Meriç’i, Irak’a, Murat’ın, Sinop’a. Buna karşılık bu sözcükler söylenirken iki ünlü arasındaki ötümsüz ünsüz ötümlüleşir. Ancak çok heceli sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzün, ötümlüleşmesi kuralında yazımın etkisiyle zaman zaman bozulmalar
olduğu görülmektedir. Bunun sonucunda bu sözcüklerin, yazıldığı biçimde, ünsüz ötümlüleşmesi olmadan söylendikleri de görülmektedir:

Standart yazım         Standart söyleyiş            Yazımın etkisiyle söyleyiş
Meriç’i                           merici                                   meriçi
Irak’a                            ırağa                                     ıraka
Sinop’a                          sinoba                                   sinopa
Murat’ın                         muradın                                 muratın

Her doğal dil kendi içinde çok çeşitli nedenlerle farklı biçimlerde ortaya çıkar. Bu yüzden dilde doğru biçimler deyince ilk akla gelmesi gereken yazımdır. Çünkü yazım dışında kalan alanlarda kural koymak güçtür. Örnek olarak eş anlamlı sözcüklerden hangisinin tercih edileceği, cümlenin hangi uzunlukta olacağı gibi konularda düzenleme yapılamaz. Yazım kuralları ise “doğru” ve “yanlış” olmakla değil karar vermeyle ilgilidir. İlke olarak sözcükleri farklı biçimlerde yazmak, söyleyişteki ayrıntıları çeşitli derecelerde göstermek mümkündür. İletişim değeri açısından aynı olan sözcükler, söyleyişi daha iyi yansıtsalar bile yazım açısından yanlış olabilirler. Örneğin; olacak yerine olucak, yapıyor yerine yapıyo.

Günümüz Türkiye Türkçesinde ses bilgisini de ilgilendiren pek çok eğilim veya çeşitlenme gözlenmektedir. Bunların bir kısmı yazıya da yansıyabilmekte, bir kısmı ise sözlü kalmaktadır. Konuşma dilinde pek çok ortamda gözlenen gelişmelerden biri /ç/>/ş/ değişmesidir. Türkçe ünsüz uyumuna göre ötümsüz ünsüzden sonra ötümsüz ünsüz gelirken bu kural konuşma dilinde bozulmakta, yan yana gelen iki ötümsüz ünsüzden ikincisi ötümlüleşmekte birinci ünsüz ise patlamalı olmaktan çıkıp sızıcılaşmaktadır. Örnek: açtı ifadesi konuşma dilinde aştı şeklinde söylenebilmektedir.

Konuşma dilinde görülen eğilimlerden biri de söz sonunda ötümlü, sızıcı /-z/ ünsüzünün ötümsüzleşmesidir. Bu gelişme başka sözcüklerde de görülmekle birlikte özellikle birinci çoğul kişi ekinde dikkat çekmektedir. Örneğin, yapıyoruz yerine yapıyos denmesi gibi.

Daha çok ağızların etkisiyle ortaya çıkan bir ses olayıdır. Bazı ağızlarda söz başındaki ötümsüz sızıcı /s-/ ünsüzü, ötümlü sızıcı /z-/ ünsüzüne dönüşmektedir:
soba>zoba
sebze>zebze
sopa>zopa

Aynı değişme zaman zaman söz sonunda da görülebilmektedir:
herkes>herkez
ağustos>austoz

Standart dilde, söyleyişte gözlenen dikkat çekici ses özelliklerinden biri de geniş ünlülerdeki daralmadır:
yapacağım>yapicim
arayayım>arayım ~ ariyim ~ arıyım
değil mi>di mi
Dikkat edilirse buradaki daralma, /y/ komşuluğundaki daralmanın daha ilerlemiş biçimidir. Ancak standart dildeki daralma ile bunun farkı, daralma sonucu burada aynı zamanda büzülmenin de ortaya çıkması ve bir hecenin kaybıdır.

İnternette ve kısa mesajlar başta olmak üzere elektronik ortamda kullanılan dilin incelenmesi apayrı bir araştırma alanıdır. Özellikle gençlerin yazışmalarında görülen biçimlerin konuşma diline daha yakın olduğu söylenebilir:
iyi>ii
oluyor>oluo
bilmiyorum>bilmiom
Ancak internet ve Türkçe hakkındaki çalışmalar henüz yetersizdir. Bu nedenle standart yazımdan zaman zaman ciddi bir kopma olabilmektedir. Ancak bunun dilin yapısını, bu arada kitabın konusu olan ses bilgisini ne kadar etkilediği ilerideki çalışmalarla ortaya çıkarılacaktır.
Kısa mesajlarda ünlülerin yazılmayışı da dil sorunu; dilin bozulması, yanlış kullanılması olarak algılanmaktadır. Burada yine dil ve yazının aynı olduğuna dair bir yanlış algı söz konusudur. Kısa mesaj farklı bir iletişim biçimidir ve elektronik ortamın koşulları içinde az harfle çok şey anlatmak hedeflenmektedir.

Türkçe sözcüklerde /j/ sesi yoktur. Bu nedenle yabancı dillerden alınan sözcüklerde bulunan /j/ sesi, yabancı sözcükleri Türkçeye uyarlama sürecinin bir sonucu olarak ona en yakın ses durumundaki /c/’ye değişir. Buna daha çok Batı kökenli sözcüklerde, söz başında rastlanır. Örnek jandarma candarma

Ünlü Uzaması, ağızların etkisi veya Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerin söylenişindeki tereddütten kaynaklı olarak standart söyleyişte kısa ünlülü olan bazı sözcüklerin uzun ünlüyle söylendiği görülmektedir. Örnek: hakem-hâkem. B seçeneğinde geçen lider kelimesinde de i sesinin uzatılması söz konusudur.

bakıcam-konuşma dili

bakacağım-yazı dili

herkes-doğru yazılışı

şarj-doğru yazılışı

SoPA, piDE, ZONguldak, ERzincan-İstanbul ağzına göre vurguları

Daha çok ağızların etkisiyle ortaya çıkan bir ses olayıdır. Bazı ağızlarda söz başındaki ötümsüz sızıcı /s-/ ünsüzü, ötümlü sızıcı /z-/ ünsüzüne dönüşmektedir:

soba>zoba
sebze>zebze
sopa>zopa

Dünya sözcüğünde uzun ünlülerin kısa söylenmesi söz konusudur.

Jeton-Doğru yazılışı

Ağızların etkisiyle ortaya çıkmış olan dikkat çekici bir ses olayı da Arapça ve Farsça kökenli bazı sözcüklerdeki uzun ünlülerin kısa söylenmesidir. Bu özellikle uzun ünlülerin kısalmış olduğu Doğu Anadolu ağızları ile Kıbrıs ağızlarının etkisiyle ortaya çıkmaktadır:

alem 
aşık
dünya 
rica

Standart Türkçenin bölgeler üstü bir geçerlilik kazanması, sanıldığının aksine, oldukça yenidir.

Doğru yazılışlar:

Yanlış

Yalnız

Jeton

Şarj

Standart söyleyişte görülen dikkat çekici ses olaylarından biri de yabancı sözcüklerdeki artdamak ünlüleri yanında kullanılan öndamak /l/ sesinin artdamaksıllaşmasıdır. Özellikle eğitimli kesim, konuşmalarında bu /l/ sesini öndamak ünsüzü olarak söyleme çabasında olsa da bu eğilim, /l/ sesini Türkçenin önemli yapısal özelliklerinden olan ses uyumlarına uyarlama sürecinin sonucudur:

laf, alfabe, rol, dolar gibi.