TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Yazılı ve sözlü biçimlerin aynı olduğu yanılgısının nedeni Türkçenin Latin kökenli harflerle yazılmasının, diğer dillerle karşılaştırıldığında oldukça yeni olması ve bir sese bir harf denkliğine kısmen uyulmasıdır. Ancak her doğal dilde meydana gelen değişmeler Türkçede de görülmektedir. Bu nedenle bugün de yazı diliyle konuşma dili arasında farklar ortaya çıkmıştır.

Doğru cevap B'dir.

olacak/ olucak

Doğru cevap A'dır.

Yazım kılavuzuna göre sonunda /p/ç/t/k ünsüzlerinden biri bulunan özel adlara ünlüyle başlayan çekim eki getirildiğinden yazımda ötümlüleşme olmaz: Meriç’i, Irak’a, Murat’ın, Sinop’a. Buna karşılık bu sözcükler söylenirken iki ünlü arasındaki ötümsüz ünsüz ötümlüleşir.

Doğru cevap C'dir.

 

Konuşma dilinde pek çok ortamda gözlenen gelişmelerden biri /ç/>/ş/ değişmesidir:

geçti/ geşdi

Yine konuşma dilinde görülen eğilimlerden biri de söz sonunda ötümlü, sızıcı /-z/ ünsüzünün ötümsüzleşmesidir. Bu gelişme başka sözcüklerde de görülmekle birlikte özellikle birinci çoğul kişi ekinde dikkat çekmektedir:

yapıyoruz/ yapıyos

Daha çok ağızların etkisiyle ortaya çıkan bir ses olayıdır. Bazı ağızlarda söz başındaki ötümsüz sızıcı /s-/ ünsüzü, ötümlü sızıcı /z-/ ünsüzüne dönüşmektedir:

sebze/ zebze

Standart dilde, söyleyişte gözlenen dikkat çekici ses özelliklerinden biri de geniş ünlülerdeki daralmadır:

yapacağım>yapicim

arayayım>arayım ~ ariyim ~ arıyım

değil mi>di mi

Doğru cevap D'dir.

Standart söyleyişte görülen dikkat çekici ses olaylarından biri de yabancı sözcüklerdeki artdamak ünlüleri yanında kullanılan öndamak /l/ sesinin artdamaksıllaşmasıdır. Özellikle eğitimli kesim, konuşmalarında bu /l/ sesini öndamak ünsüzü olarak söyleme çabasında olsa da bu eğilim, /l/ sesini Türkçenin önemli yapısal özelliklerinden olan ses uyumlarına uyarlama sürecinin sonucudur:

laf

rol

alfabe

Doğru cevap E'dir.

Doğal dillerde varyantlaşma nedenlerinden biri coğrafyadır. Bir dilin konuşulduğu coğrafyada bir istikametten başka bir istikamete doğru gidilince konuşmada farklılaşmalar olduğu kolayca gözlenebilir. Bazı konuşma biçimleri o kadar yoğun yerel iz taşır ki bunları belirlemek için uzman olmaya bile gerek yoktur. Dilde coğrafya temelli varyantlaşmayla ağız araştırmaları ilgilenir.

Doğru cevap A'dır.

Ağızların dile ses bilgisi açısından nasıl bir etkide bulunduğu popüler dilciliğin çok sevdiği bir tartışma konusudur. Özellikle iletişim araçlarında ağız kullanımı, dilde bozulma ve dil yanlışı olarak algılanır. Bu nedenle ağızların kullanımına karşı mücadele edilir.

Ağızlar ve standart dil ilişkisi akademik çalışmalarda da konu edilmiştir. Bunlardan kentlileşme ve dil konusunun ele alındığı bir yazıda Tekin, köyden kente göçün bir sonucu olarak Standart Türkçede başlayan ve yaygınlaşma eğilimi gösteren ve “söyleyiş yanlışı” olarak gördüğü değişmeleri beş başlık altında incelemiştir: 1. Kapalı /e/ ve açık /e/, 2. artdamaksıl /k/ yerine hırıltılı gırtlak sızıcısı /ḫ/, 3. /j/ yerine /c/, 4. ünlü kısalması, 5. kısa ünlülerin uzatılması.

Doğru cevap C'dir.

Ağızların etkisiyle ortaya çıkmış olan dikkat çekici bir ses olayı da Arapça ve Farsça kökenli bazı sözcüklerdeki uzun ünlülerin kısa söylenmesidir. Bu özellikle uzun ünlülerin kısalmış olduğu Doğu Anadolu ağızları ile Kıbrıs ağızlarının etkisiyle ortaya çıkmaktadır.Günümüz Türkçesinde Türkçe kökenli sözcüklerde uzun ünlü yoktur ve Türkçe, uzun ünlüleri kısaltma eğilimindedir. Doğu Anadolu ağızları ile Kıbrıs ağızlarında ise bu konuda daha ileri gidilmekte ve standart söyleyişteki uzun ünlüler de kısa söylenmektedir.

Doğru cevap B'dir.

Ağızların etkisi veya Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerin söylenişindeki tereddütten kaynaklı olarak standart söyleyişte kısa ünlülü olan bazı sözcüklerin uzun ünlüyle söylendiği görülmektedir:

hakem

zafer

tarikat v.b.

Doğru cevap D'dir.

Alıcak yerine alacak yazımı doğrudur.

Doğru cevap E'dir.

"Alıcak" kelimesi konuşma dilinde bu şekilde söylenmesine rağmen yazım açısından yanlıştır. Doğru yazım şekli "alacak"tır. Doğru yanıt C'dir.

Bilimsel yazılarda sözcüklerin anlamları farklı okumalara izin vermeyecek şekilde düzenlenir. Dolayısıyla bilimin değişmesi ve gelişmesi, bilimsel dilin değişeceği anlamına gelmez. Doğru yanıt A'dır.

Konuşma dilinde görülen eğilimlerden biri olan ve söz sonunda ötümlü, sızıcı /-z/ ünsüzünün ötümsüzleşmesi durumu özellikle birinci çoğul kişi ekinde dikkat çekmektedir. Örneğin: yapıyoruz- /yapıyos/. Doğru yanıt C'dir.

"Yapıyosun" örneğinde "yapıyorsun" fiilindeki "y" harfi düşmüştür. Doğru yanıt A'dır.

"piDE" kelimesinin ikinci hecesindeki vurgu İstanbul ağzına örnek olarak gösterilebilir. (Tablo 8.8) Doğru yanıt C'dir.

Standart Türkçe de İstanbul ağzına dayandığından, ilke olarak her anadili konuşurunun aynı zamanda ağız konuşuru olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ancak eğitimi, görevi, sosyal ilişkileri, başka biçimlerle karşılaşma derecesi, konuya ilgisi, dile ve ağızlara karşı tutumu gibi nedenlere bağlı olarak insanlar kendi ağızlarını konuşmaktan vazgeçip daha yansız, ama standart Türkçeyi veya standarda yaklaşan prestijli varyantları tercih edebilmektedir. Doğru yanıt E'dir.

Özellikle Doğu Anadolu ağızlarına özgü söyleyiş özelliklerinden biri de artdamaksıl /ḳ/ ünsüzünün gırtlak sızıcısı /ḫ/ olarak söylenmesidir. Doğru yanıt E'dir.

Ceton kelimesinin yabancı dildeki hali "jeton"dur. (Tablo 8.10) Doğru yanıt A'dır.

Özellikle Doğu Anadolu ağızları ile Kıbrıs ağızlarının etkisiyle ortaya çıkmakta olan ünlü kısalmasına örnek kelimelerden biri /āşık/- /aşık/tır. (Tablo 8.11) Doğru yanıt B'dir.

En geniş anlaşılırlık seviyesine ulaşma amacı güttükleri için en iyi biçimde ders kitapları ve günlük gazetelerde temsil edilen standart yazı dilinin kullanıldığı bazı alanlar, standart dışı kullanıma açık, bazıları tamamıyla kapalıdır. Örnek olarak ders kitapları, yasa metinleri, standart dilin sözlükleri, yazım kılavuzları gibi türler standart dışı kullanıma kapalıyken edebi metinler açıktır. Doğru yanıt D'dir.