TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Bu örneklerin hepsinde de, yuvarlak ünlüyle biten fiil köküne [y] yardımcı sesiyle başlayan bir ek gelmesi sonucunda ortaya çıkan, yuvarlak ünlü ~ düz ünlü nöbetleşmesi vardır. Doğru cevap C'dir.

C seçeneğinde verilen bilgi bu ses olayının özünü anlatmaktadır, diğer bilgiler yanlıştır.

Yalnızca D seçeneğinde verilen bilgi soru kökündeki örnekleri açıklamaktadır.

Verilen örnekler, ikilemeler ve birleşik sözcüklerle ilgili bir açıklama gerektirmektedir; bu da yalnızca E seçeneğinde vardır. Doğru cevap E'dir.

Burada tek değişen yalın biçimin sonundaki ünsüzün ek önünde değişmesidir. O halde ünsüzlerle ilgili bir nöbetleşme vardır. Doğru cevap D'dir.

Çok heceli sözcük sonunda ötümlüleşme genel kuralı adlarla ilgilidir, eylemlerle değil. Doğru cevap B'dir.

Yalnızca B seçeneği verilen örnekleri açıklamaktadır.

Yalnızca A seçeneğindeki açıklama verilen örneklerle ilgilidir.

B, ve C şıklarında geniş ünlü-dar ünlü nöbetleşmesi, D şıkkında yuvarlak ünlü-düz ünlü nöbetleşmesi, E şıkkında ise ön ünlü-art ünlü nöbetleşmesi görülmektedir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Ön Ünlü ~ Art Ünlü Nöbetleşmesi: Standart Türkçede, eklenme sırasında köke ait ön ünlünün art ünlüye değiştiği tek örnek ben ve sen zamirlerinin yönelme eki -(y)A aldıklarında görülür: ben+e>bana, sen+e>sana gibi. Bu nöbetlesmenin açıklanabilir tarihsel nedenleri vardır. Yönelme eki Eski Türkçede -KA seklindedir. Eklendiği adların -n ile sonlanması durumunda iki ünsüz birleşerek /geniz n/’sine dönüşür. /Geniz n/’sinin ise artdamaksıllaştırıcı bir etkisi vardır. Gelişme şöyle kurgulanabilir: ben-ke> ben-ge> beñe>baña>bana, sen-ke> ben-ge > señe>saña>sana. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Ünlülerin Sıfırla Nöbetleşmesi: Türkçede çok sayıda kök ve gövde, hem çekim hem de yapım eklerinin bir bölümünden önce ikinci veya son hecedeki ünlülerini yitirebilmektedir. Bunların büyük bir bölümü ikinci hecedeki dar ünlüyle ilgilidir: burun>burnu, kavuş->kavşak. Aynı sözcüğün ünlüsü, ünsüzle başlayan bir ekten önce korunmaktadır: burunda, kavuştu. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Dar ünlü ~ ø nöbetleşmesinin görüldüğü iki heceli bir grup sözcük vardır. Bu sözcüklerin ilk heceleri açık, ikinci heceleri ise dar ünlülü ve kapalıdır. Ayrıca kapalı olan ikinci heceleri g-n, g-r, g-z, g-s ya da l-n, r-n, m-z, n-z, v-ç ve y-n ünsüz dizilişindedir: ağız, burun vb. Bu tür hece yapısına sahip sözcükler ünlüyle başlayan, vurgulanabilir bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü sıfırla nöbetleşir.

Dar ünlü ~ ø nöbetleşmesinin görüldüğü iki heceli bir grup sözcük vardır. Bu sözcüklerin ilk heceleri açık, ikinci heceleri ise dar ünlülü ve kapalıdır. Ayrıca kapalı olan ikinci heceleri g-n, g-r, g-z, g-s ya da l-n, r-n, m-z, n-z, v-ç ve y-n ünsüz dizilişindedir: ağız, burun vb. Bu tür hece yapısına sahip sözcükler ünlüyle başlayan, vurgulanabilir bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü sıfırla nöbetleşir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Arapça ve Farsçadan alınmış bir grup sözcükte, kapalı son hecede bulunan uzun /a/, /u/, /i/ ünlüleri Türkçedeki uzun ünlülerden kaçınma eğilimine bağlı olarak kısalmışlardır. İlgili sözcükler yalın hâlde veya ünsüzle başlayan bir ek aldıklarında ünlüleri kısa söylenmektedir. Ancak bu kısa ünlü, ünlüyle başlayan bir ek aldığında veya yardımcı eylemden önce uzun ünlüye dönüşebilir: cevap > cevābı. Diğer şıklardaki sözcükler açık heceli olduğundan doğru yanıt B şıkkıdır.

Eklenme olduğunda ötümsüz ünsüzlerin ötümlüleşmesi Türkçenin baskın yapısal özelliklerinden biri olduğundan, alıntı sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler de eklenmede iki ünlü arasında kalınca çoğunlukla bu eğilime uyarlar: kalp > kalbim. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Söz Sonunda Tek Ünsüz ~ İkiz Ünsüz Nöbetleşmesi: Kaynak dilde, sonda ikiz ünsüz bulunan tek heceli alıntılar, Türkçede yalın durumda veya ünsüzlerden önce tek ünsüzle kullanılır ancak eklenme veya birlesme sırasında, bir ünlüden önce bu söz sonu ünsüz yeniden ikizleşir. Bu ses olayı /b/, /c/, /d/, /t/, /k/, /l/, /m/, /n/, /s/, /z/ ünsüzleriyle biten sözcüklerde ortaya çıkar: rab > rabbi, his > hissi, haz > hazzı, hak > hakkı. Hayır sözcüğü /r/ ile bittiğinden bu kuralın kapsamına girmez. Doğru yanıt B şıkkıdır.

Arapçadan kopyalanmış tek heceli sözcüklerin sonundaki ikiz ünsüzler, Türkçenin “söz sonunda ikiz ünsüz bulunmaz” şeklinde özetleyebileceğimiz yapısal özelliğine uyarlanarak tek ünsüze dönüşürler: redd>ret, hakk>hak. Bu kural, -fv ünsüz çiftinin, ilerleyici benzeşme sonucu -i olduğu afv>af (>ai-ı) örneği için de geçerlidir. Tekleşme sırasında, Arapça asıllarında ötümlü olan ünsüzler, Türkçenin söz sonunda ötümlü ünsüzlerden kaçınması nedeniyle ötümsüzleşebilir: redd > ret, zıdd > zıt, habb > hap. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesi: Türkçede eklenme sonucu ortaya çıkan ünsüz türemesi büyük ölçüde, bazı dil bilgisi kitaplarında yardımcı ünsüz olarak tanımlanan /y/, /ş/, /s/, /n/ ünsüzlerinin çekimde ortaya çıkan görünümleriyle ilgilidir. Artzamanlı bakış açısıyla Türkçenin tek yardımcı ünsüzünün /y/ olduğu, diğerlerinin farklı işlevlerden geliştiği bilinmektedir. Yine de eşzamanlı bakış açısıyla, bu sesler, sadece çekimde ortaya çıktıkları için yardımcı ses gibi davrandıkları kabul edilebilir. Bunlar, çekimsiz durumda görünmedikleri için aynı zamanda sıfırla nöbetleşme örneğidirler. Bu ünsüzlerin görünümlerinden bazıları şunlardır:

y ~ ø nöbetleşmesi: Ünlüyle biten bir sözcüğe, ünlüyle başlayan ek gelmesi durumunda, Türkçedeki ikiz ünlüden kaçınma eğilimi nedeniyle araya bir /y/ sesi girer: ara > araya

s ~ ø nöbetleşmesi: Ünlüyle biten adlara üçüncü tekil kişi iyelik eki eklenirken arada bir /s/ sesi türer: araba > arabası

n ~ ø nöbetleşmesi: Bu, su, o ve kendi zamirlerinin çekiminde, üçüncü kişi iyelik eki almış sözcükler durum eki aldıklarında, ilgi ekinin basında ve aitlik eki -ki’den sonra zamir n’si olarak bilinen bir ses türer: pencere > penceresini

k ~ ø nöbetlesmesi: Standart Türkçede, eklenme sırasında, yardımcı ses olarak nitelenenler dışında, ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesinin en bilinen örneği /k/ ile biten sözcüklerin -cAk, -cXk, -rAk gibi yapım ekleri öncesinde bu sesi yitirmeleridir: sıcak > sıcacık.

Doğru yanıt E şıkkıdır.

Eylem kök ve gövdelerinin sonundaki düz-geniş /a/, /e/ ünlüleri standart dilde şimdiki zaman ekinden önce düzenli olarak daralır. Aynı durumdaki ünlüler, konuşma dilinde, ünlüyle başlayan -(y)A, -(y)An, -(y)AcAk, -(y)ArAk, -(y)In, -(y)Ip, -(y)IncA, -(y)AyIm gibi eklerden önce araya giren yardımcı ünsüz /y/’nin etkisiyle daralabilir: bekleyerek ~ bekliyerek, başlayan ~ başlıyan, arayıp ~ arıyıp, anlayacak ~ anlıyacak. Ancak daralma düzenli değildir. de- eyleminin ünlüsü -(y)XncA ve -(y)Xp eklerinden önce daralmaz: deyince, deyip. Doğru cevap D'dir.

Eylem tabanlarının sonundaki dar-yuvarlak /u/, /ü/ ünlüleri konuşma dilinde, ünlüyle başlayan ve bu nedenle /y/ yardımcı ünsüzünü alan eklerin önünde düzleşerek /ı/, /i/ olur. Buna yuvarlak ünlü ~ düz ünlü nöbetleşmesi denir. Doğru cevap A'dır.