TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Eylem kök ve gövdelerinin sonundaki düz-geniş /a/, /e/ ünlüleri standart dilde şimdiki zaman ekinden önce düzenli olarak daralır: başlı-yor gelmi-yor. Aynı durumdaki ünlüler, konuşma dilinde, ünlüyle başlayan -(y)A, -(y)An, -(y)AcAk, -(y)ArAk, -(y)In, -(y)Ip, -(y)IncA, -(y)AyIm gibi eklerden önce araya giren yardımcı ünsüz /y/’nin etkisiyle daralabilir: bekleyerek ~ bekliyerek.

Eylem tabanlarının sonundaki dar-yuvarlak /u/, /ü/ ünlüleri konuşma dilinde, ünlüyle başlayan ve bu nedenle /y/ yardımcı ünsüzünü alan eklerin önünde düzleşerek /ı/, /i/ olur: yürüyerek ~ yüriyerek.

Yönelme eki Eski Türkçede -KA şeklindedir. Eklendiği adların -n ile sonlanması durumunda iki ünsüz birleşerek /geniz n/’sine dönüşür. /Geniz n/’sinin ise artdamaksıllaştırıcı bir etkisi vardır. Gelişme şöyle kurgulanabilir: ben-ke> ben-ge> beñe>baña>bana

Eski Türkçeye kadar gittiğini örneklerle belirleyebildiğimiz dar ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi, Türkçe sözcüklerde ad ve eylemlerde farklı biçimlerde gerçekleşir. Ağız>ağzı gibi.

Arapça, Farsça ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan ekler veya yardımcı eylemlerden önce sıfırla nöbetleşir. Hüküm>Hükmü.

Eylem tabanında İlk hecesi açık, kapalı ikinci hecesi -yXr-, -vXr-, -ğXr-, -kXr-, -pXr-, -yXl-, -nXl-, -vXş- ve -kXl- yapısında olan iki heceli eylemlere ünlüyle başlayan veya yardımcı ünlü alan yapım eklerinden biri geldiğinde, ünlüleri sıfırla nöbetleşmektedir: süpür-> süprüntü, süprül

Ötümlülük, bir sesin oluşumu sırasında ses tellerinin titreşmesi, ötümsüzlük ise titreşmemesi anlamındadır.

/nk/ ünsüz çifti de bir ünlü öncesinde, asli biçimi olan /ng/’ye döner: “renk>reng-i”.

Türkçede eklenme sonucu ortaya çıkan ünsüz türemesi büyük ölçüde, bazı dil bilgisi kitaplarında yardımcı ünsüz olarak tanımlanan /y/, /ş/, /s/, /n/ ünsüzlerinin çekimde ortaya çıkan görünümleriyle ilgilidir. y ~ ø nöbetleşmesi: tepe-y-e, şu-y-um; ş ~ ø nöbetleşmesi: iki-ş-er; n ~ ø nöbetleşmesi: masa-nın şeklindedir.

Eylem tabanlarının sonundaki dar-yuvarlak /u/, /ü/ ünlüleri konuşma dilinde, ünlüyle başlayan ve bu nedenle /y/ yardımcı ünsüzünü alan eklerin önünde düzleşerek /ı/, /i/ olur. Doğru yanıt A.

topuk sözcüğünün hece yapısı nöbetleşme için uygun olmadığından bu sözcük ek aldığında nöbetleşme gerçekleşmemektedir. topuk-topuğa gibi. Doğru yanıt B.

Doğru yanıt E seçeneği.

okuyan ~ okıyan örneğinde, yuvarlak ünlü ~ düz ünlü nöbetleşmesi görülmektedir. Diğer tüm seçeneklerde ise geniş ünlü ~ dar ünlü nöbetleşmesi vardır. Doğru yanıt C.

hak ~ hakkı örneğinde söz sonunda tek ünsüz ~ ikiz ünsüz nöbetleşmesi görülürken diğer tüm seçeneklerde ötümlülük-ötümsüzlük nöbetleşmesi görülmektedir. Doğru yanıt A.

Standart Türkçede, eklenme sırasında, yardımcı ses olarak nitele- nenler dışında, ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesinin en bilinen örneği /k/ ile biten sözcüklerin -cAk, -cXk, -rAk gibi yapım ekleri öncesinde bu sesi yitirmeleridir. Doğru yanıt D.

zan ~ zannetme örneğinde söz sonunda tek ünsüz ~ ikiz ünsüz nöbetleşmesi görülürken, diğer seçeneklerde ünsüzün sıfırla nöbetleşmesi görülmektedir. Doğru yanıt C.

Doğru yanıt E.

ağaç (ağacı) ve cilt (cildi) sözcüklerinde ötümlülük-ötümsüzlük nöbetleşmesi, burun (burnu) ve oğul (oğlu) sözcüklerinde ise dar ünlünün sıfırla nöbetleşmesi görülecekken; anıt sözcüğü ek aldığında anıtı şeklinde çekileceğinden bir nöbetleşme gerçekleşmeyecektir. Doğru yanıt C.

Standart Türkçede, eklenme sırasında köke ait ön ünlünün art ünlüye değiştiği tek örnek ben ve sen zamirlerinin yönelme eki -(y)A aldıklarında görülür: ben+e>bana ve sen+e>sana. Doğru yanıt B.

Yalnızca A seçeneğindeki geniş ünlü~dar ünlü nöbetleşmesi yazıya da yansımıştır, diğerleri konuşma diliyle sınırlıdır.