TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Artdamak ünlülerinin çeşitli nedenlerle öndamak ünlüsüne dönüşmesi dil incelemelerinde öndamaksıllaşma olarak adlandırılır. Doğru yanıt C.

Ses olaylarının önemli bir bölümü bir sözcüğe ek getirilmesi sırasında ortaya çıkar. Doğru yanıt B.

Dudak ünsüzü olmayan, ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir. Doğru yanıt D.

Bir sözcükte iki sesin yer değiştirmesine göçüşme denir. Hem Türkçe hem de alıntı sözcüklerde görülebilen göçüşme kaynaklarda metatez veya yer değiştirme olarak da geçer. Doğru yanıt A.

Ötümlü bir ünsüzün ötümsüzleşmesi, Türkçe sözcüklerde çok yaygın değildir. En iyi bilinen örneklerinden biri, bir grup sözcükte söz başındaki b->p- gelişmesidir. Doğru yanıt D.

Pazar sözcüğü kaynaşma sonucu oluşmamıştır. Doğru yanıt E.

Doğru yanıt E seçeneği.

Türkçenin yapısal özelliği olan ikiz ünlüden kaçınma eğilimi gereği, alıntı sözcüklerde iki ünlü arasında ünsüz türemesi olabilmektedir. Sorudaki sözcük de buna bir örnektir. Doğru yanıt A.

Türkçede heceyi ilgilendiren ses olaylarından biri de sözcükte aynı veya benzer hecelerin yan yana gelmesi durumunda benzer hecelerden birinin düşmesidir. Hece düşmesi eklenme veya birleşme sırasında gerçekleşebilir. benimle sözcüğü de bu şekilde söyleyişte benle olmuştur. Benzeşme süreci, dillerde en az çaba yasası gereği, bir sesin çıkış yeri ya da biçimi açısından bir başka sese benzer ya da eş duruma getirilmesi olarak açıklanır. E seçeceği dışındaki diğer seçeneklerdeki sözcüklerde benzeşme görülmektedir. Doğru yanıt E.

Ses olaylarının önemli bir bölümü bir sözcüğe ek getirilmesi sırasında ortaya çıkar. Ancak eklenmeyle ilgili ses değişmelerini çekim ve türetim açısından ayrı değerlendirmek gerekir. Çekimle ilgili ses değişiklikleri, sözcüğün sözlük maddesi olarak kullanılan biçimiyle metin içinde, çekim eki almış biçimi arasındaki farkın gözlenmesiyle belirlenebilir. Verilen sözcüklerden devrim, devirmek kökünden türetilmiştir.

Her doğal dilde başka dillerden alınmış sözcükler vardır. Ancak doğal dillerde, başka dillerden alıntılanan sözcükler genellikle verici dildeki biçimleriyle kullanılmazlar. Alıcı dil çoğu zaman aldığı sözcüğü kendi yapısal özelliklerine uyarlar; fazlalıkları atar, değişmesi gerekenleri değiştirir, gerekiyorsa eklemeler yapar. Bu uyarlama sırasında alıcı dil sözcüğün seslerinde de kendi yapısal eğilimlerine uygun değişikliklere gider. Seslerdeki değişme süreci verici dilde olup alıcı dilde olmayan seslerin atılması veya alıcı dilde ona en yakın olan sesin kullanılması şeklinde olur. Günümüzden bir örnek vermek gerekirse, Türkçe sözcüklerde bulunmayan /j/ sesi ağızlarda ve söyleyişte sıkça /c/’ye dönüşür: jeep>cip, jandarma>candarma. Yine Arapçadaki farklı /s/ sesleri için günümüz Türkçesinde tek bir /s/ sesi vardır ve uzman olmayanlar tesir, sabah, saat sözcüklerinin orijinal biçimlerinde farklı /s/ seslerinin bulunduğunu bilemez. Ancak dil ilişkileri sonucunda bir dilin ses varlığının da değişebileceği bir gerçektir. Bugün alfabede bağımsız bir işareti de bulunan /j/ sesi Türkçeye diğer dillerle olan ilişkileri sonucunda girmiştir.

Ses olaylarının bir kısmı da ağızlar ile standart dilin karşılaştırılması sonucunda fark edilebilir: böyük/büyük, deñiz/deniz, gapı/kapı, ilimon/limon vb. Dil eğitimi açısından elbette standart dilde nelerin olduğunun öğretilmesi önceliklidir. Ancak ses olayları ele alınırken, gerek standart dildeki biçimlerin gerekse genel olarak dilin daha iyi anlaşılabilmesi, konuşurların çevrelerindeki dil değişkenliğine karşı duyarlılık ve insancıl bir anlayış geliştirebilmeleri için standart dışı doğal gerçekleşmelerin de göz ardı edilmemesi gerekir. Ne var ki kuralcı dil bilgisi kitapları, ağızlardaki farklı biçimleri standart dilin bozulmuş, yanlış ve kaba biçimleri olarak yansıtmayı tercih ederler ki bunun bilimsel dayanağı yoktur. Her doğal dil farklı işlevleri yerine getiren bir varyantlar yığınından oluşur. Ağızlar da di- lin doğal gelişimi sonucu ortaya çıkmış, dil içinde belli işlevleri yerine getiren biçimlerdir; ne kaba, ne yanlış ne de bozukturlar; sadece standart biçimden farklıdırlar. Sanıldığı gibi standart dilden bozulmamışlardır.

Ünlü Daralması: Geniş /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerinin çeşitli nedenlerle dar ünlüye dönüşmesine ünlü daralması denir. Eski Türkçede geniş ünlü bulundurduğunu bildiğimiz bazı sözcükler bugün dar ünlülerle görülmektedir: yokarı/ yukarı gibi.

Artdamaksıllaşma: Ön damak ünlülerinin art damak ünlüsüne dönüşmesine artdamaksıllaşma denir. Aynı durumu göstermek için kaynaklarda, gösterdiği durumlar arasında bir çağrışım olmadığı için bu çalışmada tercih edilmemiş olan kalınlaşma terimi de kullanılır.

Düzleşme: Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir.Tarihi dönemleri, özellikle dar ünlülerde bir yuvarlaklaşma eğilimi görülen Eski Ana- dolu Türkçesi dönemini günümüz Türkçesiyle karşılaştıracak olursak, düzlük-yuvarlaklık uyumunun da bir sonucu olarak, bugün genel bir düzleşme eğiliminden söz edilebilir.

Ünlü Türemesi: Türkçenin yapısal özelliği olarak söz başında ve sonunda bulunama- yan ünsüzler veya ünsüz çiftleri vardır. Bu tür ünsüz veya ünsüz çiftlerini barındıran alıntı sözcükler, Türkçeye uyarlanmaktadır. Uyarlama süreçlerinin bir sonucu da ünlü türeme- sidir. Bu türeme ünlü, söz başında ve ünsüz gruplarının arasında görülebilir.

Söz başında alıntı bir sözcüğün başında Türkçede söz başında bulunamayan /r/, /l/ ün- süzlerinden biri varsa, başında dar bir ünlü türer. Ancak bu türeme yerel söyleyişlerde gö- rülür, yazıya yansımaz:

Ünsüz Tekleşmesi: Türkçe kökenli sözcüklerde ikiz ünsüz ancak iki farklı hecede orta- ya çıkabilir.

elli
belli
Bu tip Türkçe sözcüklerin çok azında ünsüz tekleşmesi gerçekleşmiştir: ullug>ulu. Alıntı birkaç sözcükte de söz içindeki ikiz ünsüzler tekleşmiştir:

Dudaksıllaşma: Dudak ünsüzü olmayan, ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir. Standart Türkçede yu- varlak ünlüler komşuluğundaki geniz n’si yine bir geniz ünsüzü, ama aynı zamanda dudak ünsüzü de olan /m/’ye değişmiştir.

Benzeşme sürecinde, çıkış sırası önce olan sesin sonrakini etkilemesi ilerleyici benzeşme, çıkış sırası sonra olan sesin öncekini etkilemesi ise gerileyici benzeşme olarak adlandırılır.