TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Alıntı sözcükler, dilin ses varlığında değişiklikler yaratabilir. Her doğal dilde bulunur. “Jandarma” sözcüğünün söyleyişte bazen “candarma” şeklinde olması, "jeep" sözcüğünün ise "cip" olması bu duruma örnektir.

Ağızlar, dil içinde belli işlevleri yerine getiren biçimlerdir. Dil eğitiminde öncelikli olarak standart dil tercih edilir. Ağızlar ile standart dil karşılaştırılarak ses olayları fark edilebilir. Ancak ağız, standart dilin bozulmuş şekli değildir.

Bir ses eklenmede hiç kullanılmayabilir. göğüs > göğsü durumunda “sıfırla nöbetleşme” olayı görülmektedir. Kaynaklarda bu durum ses düsmesi olarak da verilir. Ancak burada düşen bir sey yoktur. Sözcük bir bağlamda ünlüsünü korurken başka bir bağlamda ünlüsü olmadan kullanılmaktadır.

Ünlülerin ses olayı yaşamasındaki etkenler; önlük-artlık, düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik, uzunluk-kısalık şeklindedir. "Patlamalı" olmak ünsüzlere ait bir özelliktir.

Geniş /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerinin çeşitli nedenlerle dar ünlüye dönüşmesine ünlü daralması denir.Eski Türkçedeki “közel” sözcüğünün günümüz Türkçesinde “güzel” olması ses olaylarından ünlü daralması ile ilgilidir.

yaşıl → yeşil, bış- → piş, tıl → dil ve yorı- → yürü- örneklerinde öndamaksıllaşma vardır ancak ıgaç → ağaç  örneğinde ünlü genişlemesi olmuştur.

taş → dış örneğinde ünlü daralması görülmektedir.

Yalnızca "tevbe → tövbe" örneğinde yuvarlaklaşma vardır.

"Söz başında alıntı bir sözcüğün başında Türkçede söz başında bulunamayan /r/, /l/ ünsüzlerinden biri varsa, basında dar bir ünlü türer. Ancak bu türeme yerel söyleyislerde görülür, yazıya yansımaz."

“ortu - orta, töpü - tepe” örneklerinde ünlü genişlemesi, “isig - ısı” örneğinde artdamaksıllaşma, “yabız - yavuz” örneğinde de yuvarlaklaşma söz konusudur. “yokarı” sözcüğünde /o/ geniş ünlüsü zaman içinde /u/ dar ünlüsüne dönüşerek sözcük “yukarı” halini almıştır. Doğru cevap A’dır.

Ön damak ünlülerinin çeşitli nedenlerle art damak ünlüsüne dönüşmesi artdamaksızlaşma olarak adlandırılır. Kelimedeki /e/ ve/i/ ön damak ünlüleri zaman içinde /a/ ve /ı/ art damak ünlülerine dönüşmüştür. Doğru cevap E’dir.

Eski Türkçedeki “kangı” sözcüğünde sadece ikinci hecedeki ünlüde bir değişim olmuştur. Bu da ünlü uyumuna aykırı bir durum oluşturmuştur. Doğru cevap A’dır.

Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir.Tarihi dönemleri, özellikle dar ünlülerde bir yuvarlaklaşma eğilimi görülen Eski Anadolu Türkçesi dönemini günümüz Türkçesiyle karşılaştıracak olursak, düzlük-yuvarlaklık uyumunun da bir sonucu olarak, bugün genel bir düzleşme eğiliminden söz edilebilir. Doğru cevap C'dir.

Türkçenin yapısal özelliği olarak söz başında ve sonunda bulunamayan ünsüzler veya ünsüz çiftleri vardır. Bu tür ünsüz veya ünsüz çiftlerini barındıran alıntı sözcükler, Türkçeye uyarlanmaktadır. Uyarlama süreçlerinin bir sonucu da ünlü türemesidir. Bu türeme ünlü, söz başında ve ünsüz gruplarının arasında görülebilir. Bunlardan biri, başa bir dar ünlü, çoğu zaman /i/ ünlüsü getirilmek suretiyle, ünsüz çiftlerinin çözülmesidir: İt. scala - iskele, Fr. station - istasyon olmuştur. İkinci yöntem ise ünsüz çiftinin arasına dar bir ünlü getirmektir: Fr. clup - kulüp. Türkçede söz sonunda belli ünsüz çiftleri bulunabilir. Bunlar: -lç, -lk, -lp, -lt, -nç, -nk, nt, -rç, -rk, -rp, -rs, -rt, -st ünsüz çiftleridir. Bu nedenle, sonda Türkçede bulunamayan ünsüz çiftlerine sahip alıntı sözcüklerde, ünsüz çiftleri arasında bir dar ünlü türer: Ar. hükm - hüküm. Bazı alıntı sözcüklerde Türkçenin hece yapısına uygun olmamakla birlikte sondaki ünsüz çiftlerinin arasına ünlü getirilmediği de görülmektedir: sfenks. Doğru cevap E'dir.

Konuşma dilinde yazı diline göre çok daha fazla ünsüz düşmesi örneği vardır. Konuşma dilinde –(x)yor ekinin sonundaki /r/ sesi bir ünsüz öncesinde düşer. “okuyoruz” sözcüğü genellikle “okuyoz” şeklinde söylenir. “Doğru cevap D’dir.

Dudak ünsüzü olmayan ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir. Sözcükte yuvarlak ünlüler komşuluğundaki geniz n’si, yine bir geniz ünsüzü, ama aynı zamanda dudak ünsüzü de olan /m/ye dönüşmüştür. Doğru cevap A’dır.

Göçüşme en çok /r/ ve /l/ sesleri yanında /y/, /p/, /b/, /v/, /m/, /n/ seslerinin bulunması durumunda görülür. Ancak bunun dışında da göçüşmeye rastlanabilir. "pehriz, santraç, nalet ve yanlız" standart dilde "perhiz, satranç, lanet ve yalnız"'tır. "yanlış" sözcüğü standart dildeki doğru yazılımıdır. Ağızda ise 'yalnış' olabilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Ötümlüleşme, ötümsüz bir ünsüzün ötümlü hâle gelmesi olayıdır. Standart dilden hareket edecek olursak ötümlüleşme, tarihi süreçte gerçekleşmiş bir ses olayıdır. Eski Türkçe ile günümüzdeki durum karşılaştırılırsa söz başında bulunan bazı seslerin büyük oranda ötümlüleştiği görülür. Ön ünlülü sözcüklerin bir bölümünde k->g- ötümlüleşmesi gerçekleşmiştir. Doğru cevap D'dir.

"kahvaltı" - kahve altı, "nasıl" - ne asıl, "cumartesi" - cuma ertesi, "sütlaç" - sütlü aş kelimelerinin kaynaşmasıyla oluşmuştur. “pembe” sözcüğünde böyle bir durum yoktur. Doğru cevap B’dir.

Ses Değişmelerinin Nedenleri: Bir dilin sesleri farklı nedenlerle değişebilir. Bunun dil içi eğilimler, yazı dili ile konuş­ma dili arasındaki farklar, başka dillerle ilişkiler, dil içi varyantların birbirini etkileme­si, dildeki modalar, sosyal gruplar gibi çok farklı nedenleri vardır. Verilen örnek dildeki eğilimler ile ilgilidir. Dillerdeki değişmelerin nedenleri tümüyle bilinmemekle birlikte, en bilinen nedeni “En az çaba yasası” dır. Benzeşme süreci buna bir örnektir. Dillerde en az çaba yasası gereği, bir sesin çıkış yeri ya da biçimi açısından bir başka sese benzer ya da eş duruma getirilmesi benzeşme olarak açıklanır. Bu açıdan bakıldığında benzeşmenin pek çok ses olayını kapsadığı da ortaya çıkar: ünlülerde önlük-artlık, düzlük-yuvarlaklık uyumları; eklenme sırasında ünsüzlerin ötümlülük-ötümsüzlük açısından uyum sağlamaları; ünlü-ünsüz uyumu da benzeşme süreçleridir. Yazı dilinde sık rastlanan benzeşme örneklerinden biri /nb/ ünsüz çifti içindeki geniz sesi /n/’nin, yanındaki dudak ünsüzü /b/’ye benzeyerek geniz-çiftdudak sesi /m/’ye dönmesidir. /nb/>/mb/ değişmesi hem Türkçe sözcüklerde hem de Arapça, Farsça alıntılarda karşımıza çıkar. Pembe sözcüğü de bunlardan biridir. Doğru cevap A' dır.