TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Her doğal dilde başka dillerden alınmış sözcükler vardır.

Ancak doğal dillerde, başka dillerden alıntılanan sözcükler genellikle verici dildeki biçimleriyle kullanılmazlar.

Alıcı dil çoğu zaman aldığı sözcüğü kendi yapısal özelliklerine uyarlar; fazlalıkları atar, değişmesi gerekenleri değiştirir, gerekiyorsa eklemeler yapar.

Bu uyarlama sırasında alıcı dil sözcüğün seslerinde de kendi yapısal eğilimlerine uygun değişikliklere gider. Seslerdeki değişme süreci verici dilde olup alıcı dilde olmayan seslerin atılması veya alıcı dilde ona en yakın olan sesin kullanılması şeklinde olur.

Ses olaylarının bir kısmı da ağızlar ile standart dilin karşılaştırılması sonucunda fark edilebilir: böyük/büyük, deñiz/deniz, gapı/kapı, ilimon/limon vb. Dil eğitimi açısından elbette standart dilde nelerin olduğunun öğretilmesi önceliklidir.

Ancak ses olayları ele alınırken, gerek standart dildeki biçimlerin gerekse genel olarak dilin daha iyi anlaşılabilmesi, konuşurların çevrelerindeki dil değişkenliğine karşı duyarlılık ve insancıl bir anlayış geliştirebilmeleri için standart dışı doğal gerçekleşmelerin de göz ardı edilmemesi gerekir. Ne var ki kuralcı dil bilgisi kitapları, ağızlardaki farklı biçimleri standart dilin bozulmuş, yanlış ve kaba biçimleri olarak yansıtmayı tercih ederler ki bunun bilimsel dayanağı yoktur. Her doğal dil farklı işlevleri yerine getiren bir varyantlar yığınından oluşur. Ağızlar da dilin doğal gelişimi sonucu ortaya çıkmış, dil içinde belli işlevleri yerine getiren biçimlerdir; ne kaba, ne yanlış ne de bozukturlar; sadece standart biçimden farklıdırlar. Sanıldığı gibi standart dilden bozulmamışlardır.

Ünlü Daralması: Geniş /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerinin çeşitli nedenlerle dar ünlüye dö nüşmesine ünlü daralması denir. Eski Türkçede geniş ünlü bulundurduğunu bildiğimiz bazı sözcükler bugün dar ünlülerle görülmektedir: yokarı/ yukarı gibi.

Artdamaksıllaşma: Ön damak ünlülerinin art damak ünlüsüne dönüşmesine artdamaksıllaşma denir. Aynı durumu göstermek için kaynaklarda, gösterdiği durumlar ara- sında bir çağrışım olmadığı için bu çalışmada tercih edilmemiş olan kalınlaşma terimi de kullanılır.

Düzleşme: Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir.Tarihi dönemleri, özellikle dar ünlülerde bir yuvarlaklaşma eğilimi görülen Eski Ana- dolu Türkçesi dönemini günümüz Türkçesiyle karşılaştıracak olursak, düzlük-yuvarlaklık uyumunun da bir sonucu olarak, bugün genel bir düzleşme eğiliminden söz edilebilir.

Ünlü Türemesi: Türkçenin yapısal özelliği olarak söz başında ve sonunda bulunama- yan ünsüzler veya ünsüz çiftleri vardır. Bu tür ünsüz veya ünsüz çiftlerini barındıran alıntı sözcükler, Türkçeye uyarlanmaktadır. Uyarlama süreçlerinin bir sonucu da ünlü türemesidir. Bu türeme ünlü, söz başında ve ünsüz gruplarının arasında görülebilir.

Söz başında alıntı bir sözcüğün başında Türkçede söz başında bulunamayan /r/, /l/ ünsüzlerinden biri varsa, başında dar bir ünlü türer. Ancak bu türeme yerel söyleyişlerde görülür, yazıya yansımaz:

iskelet buna örnektir

Ünsüz Tekleşmesi: Türkçe kökenli sözcüklerde ikiz ünsüz ancak iki farklı hecede ortaya çıkabilir. ammā ama, kerre kere ve hammām hamam gibi... o nedenle doğru yanı C dir.

Dudaksıllaşma: Dudak ünsüzü olmayan, ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir. Standart Türkçede yu- varlak ünlüler komşuluğundaki geniz n’si yine bir geniz ünsüzü, ama aynı zamanda dudak ünsüzü de olan /m/’ye değişmiştir.

Benzeşme sürecinde, çıkış sırası önce olan sesin sonrakini etkilemesi ilerleyici benzeşme, çıkış sırası sonra olan sesin öncekini etkilemesi ise gerileyici benzeşme olarak adlandırılır. B şıkkı yanlış doğrudur

Eski Türkçedeki töpü sözcüğü Türkçe kökenli bir sözcüktür. Bu sözcük tarihsel süreç içerisinde ses değişikliklerine uğrayarak değişmiştir. Doğru cevap C'dir.

/a/, /e/, /o/, /ö / ünlüleri geniş ünlüler, /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleri ise dar ünlülerdir. Birinci gruptaki ünlülerin ikinci gruptaki ünlülere dönüşmesine ünlü daralması adı verilmektedir. Doğru cevap A’dır.

İki sesin ortak özelliklerinin artması anlamındaki benzeşmenin tersi olarak görülebilecek bir ses olayıdır. İki sesin ortak özelliğinin azalması aykırılaşma olarak adlandırılır. Doğru cevap C’dir.

Bir sözcükte iki sesin yer değiştirmesine göçüşme denir. Ancak daha az görülmekle birlikte, yan yana olmayan ünsüzler arasında da göçüşme olabilir. Yukarıdaki sözcüklerde yer değiştiren sesler yan yana değildir ve söyleyişte yerleri birbirleri ile değiştirmiştir. Doğru cevap A’dır.

/k/ sesi ötümsüz bir sestir. /g/ sesi ise ötümlü bir sestir. /k/ sesi /g/ sesine dönüşerek ötümlü hâle gelmiştir. Yukarıdaki ses olayı ötümlüleşmedir. Doğru cevap B’dir.

Eski Türkçedeki “bars” sözcüğünün ilk sesi olan /b/ sesi ötümlü bir sestir. /p/ sesi ise ötümsüz bir sestir. /b/ sesi /p/ sesine dönüşerek ötümsüzleşmiştir. Doğru cevap C’dir.

Ünlülerde meydana gelen ses olayları: Ünlü daralması, Ünlü genişlemesi, Öndamaksıllaşma, Artdamaksıllaşma, Yuvarlaklaşma, Düzleşme, Ünlü uzaması, Ünlü kısalması, Ünlü türemesi ve Ünlü düşmesidir. Aykırılaşma, Ötümlüleşme ve Kaynaşma ünsüzlerde meydana gelen ses olaylarındandır. Doğru cevap D’dir.

Ünlülerde ve ünsüzlerde meydana gelen ses olayları: Büzülme, Hece düşmesi ve Benzeşmedir. Göçüşme ünsüzlerde, düzleşme ünlülerde görülen ses olayıdır. Doğru cevap B’dir.

Benzeşme süreci, dillerde en az çaba yasası gereği, bir sesin çıkış yeri ya da biçimi açısından bir başka sese benzer ya da eş duruma getirilmesi olarak açıklanır. “saklanbaç” sözcüğündeki /n/ sesi, “saklambaç” sözcüğünde /b/ sesinin etkisiyle /m/ sesine dönüşmüştür. /b/ ünsüzü ile /m/ ünsüzü ses özelliği açısından birbirlerine daha yakın ünsüzlerdir. Doğru cevap C’dir.

Bir sözcükte iki sesin yer değiştirmesine göçüşme denir. Ancak daha az görülmekle birlikte, yan yana olmayan ünsüzler arasında da göçüşme olabilir. Yukarıdaki sözcüklerde yer değiştiren sesler yan yana değildir ve söyleyişte yerleri birbirleri ile değiştirmiştir. Doğru cevap A’dır.

“Ağacı, sana, özlüyor” sözcüklerinde çekimle ilgili ses değişimleri olmuştur. Ses değişimleri eş zamanlıdır. Biçimsel ses bilgisi (morfonoloji) ile ilgilidir.