TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Ön damak ünlülerinin çeşitli nedenlerle art damak ünlüsüne dönüşmesi artdamaksızlaşma olarak adlandırılır. Kelimedeki /e/ ve/i/ ön damak ünlüleri zaman içinde /a/ ve /ı/ art damak ünlülerine dönüşmüştür. Doğru cevap E’dir.

Eski Türkçedeki “kangı” sözcüğünde sadece ikinci hecedeki ünlüde bir değişim olmuştur. Bu da ünlü uyumuna aykırı bir durum oluşturmuştur. Doğru cevap A’dır.

Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir.Tarihi dönemleri, özellikle dar ünlülerde bir yuvarlaklaşma eğilimi görülen Eski Anadolu Türkçesi dönemini günümüz Türkçesiyle karşılaştıracak olursak, düzlük-yuvarlaklık uyumunun da bir sonucu olarak, bugün genel bir düzleşme eğiliminden söz edilebilir. Doğru cevap C'dir.

Türkçenin yapısal özelliği olarak söz başında ve sonunda bulunamayan ünsüzler veya ünsüz çiftleri vardır. Bu tür ünsüz veya ünsüz çiftlerini barındıran alıntı sözcükler, Türkçeye uyarlanmaktadır. Uyarlama süreçlerinin bir sonucu da ünlü türemesidir. Bu türeme ünlü, söz başında ve ünsüz gruplarının arasında görülebilir. Bunlardan biri, başa bir dar ünlü, çoğu zaman /i/ ünlüsü getirilmek suretiyle, ünsüz çiftlerinin çözülmesidir: İt. scala - iskele, Fr. station - istasyon olmuştur. İkinci yöntem ise ünsüz çiftinin arasına dar bir ünlü getirmektir: Fr. clup - kulüp. Türkçede söz sonunda belli ünsüz çiftleri bulunabilir. Bunlar: -lç, -lk, -lp, -lt, -nç, -nk, nt, -rç, -rk, -rp, -rs, -rt, -st ünsüz çiftleridir. Bu nedenle, sonda Türkçede bulunamayan ünsüz çiftlerine sahip alıntı sözcüklerde, ünsüz çiftleri arasında bir dar ünlü türer: Ar. hükm - hüküm. Bazı alıntı sözcüklerde Türkçenin hece yapısına uygun olmamakla birlikte sondaki ünsüz çiftlerinin arasına ünlü getirilmediği de görülmektedir: sfenks. Doğru cevap E'dir.

Konuşma dilinde yazı diline göre çok daha fazla ünsüz düşmesi örneği vardır. Konuşma dilinde –(x)yor ekinin sonundaki /r/ sesi bir ünsüz öncesinde düşer. “okuyoruz” sözcüğü genellikle “okuyoz” şeklinde söylenir. “Doğru cevap D’dir.

Dudak ünsüzü olmayan ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir. Sözcükte yuvarlak ünlüler komşuluğundaki geniz n’si, yine bir geniz ünsüzü, ama aynı zamanda dudak ünsüzü de olan /m/ye dönüşmüştür. Doğru cevap A’dır.

Göçüşme en çok /r/ ve /l/ sesleri yanında /y/, /p/, /b/, /v/, /m/, /n/ seslerinin bulunması durumunda görülür. Ancak bunun dışında da göçüşmeye rastlanabilir. "pehriz, santraç, nalet ve yanlız" standart dilde "perhiz, satranç, lanet ve yalnız"'tır. "yanlış" sözcüğü standart dildeki doğru yazılımıdır. Ağızda ise 'yalnış' olabilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Ötümlüleşme, ötümsüz bir ünsüzün ötümlü hâle gelmesi olayıdır. Standart dilden hareket edecek olursak ötümlüleşme, tarihi süreçte gerçekleşmiş bir ses olayıdır. Eski Türkçe ile günümüzdeki durum karşılaştırılırsa söz başında bulunan bazı seslerin büyük oranda ötümlüleştiği görülür. Ön ünlülü sözcüklerin bir bölümünde k->g- ötümlüleşmesi gerçekleşmiştir. Doğru cevap D'dir.

"kahvaltı" - kahve altı, "nasıl" - ne asıl, "cumartesi" - cuma ertesi, "sütlaç" - sütlü aş kelimelerinin kaynaşmasıyla oluşmuştur. “pembe” sözcüğünde böyle bir durum yoktur. Doğru cevap B’dir.

Ses Değişmelerinin Nedenleri: Bir dilin sesleri farklı nedenlerle değişebilir. Bunun dil içi eğilimler, yazı dili ile konuş­ma dili arasındaki farklar, başka dillerle ilişkiler, dil içi varyantların birbirini etkileme­si, dildeki modalar, sosyal gruplar gibi çok farklı nedenleri vardır. Verilen örnek dildeki eğilimler ile ilgilidir. Dillerdeki değişmelerin nedenleri tümüyle bilinmemekle birlikte, en bilinen nedeni “En az çaba yasası” dır. Benzeşme süreci buna bir örnektir. Dillerde en az çaba yasası gereği, bir sesin çıkış yeri ya da biçimi açısından bir başka sese benzer ya da eş duruma getirilmesi benzeşme olarak açıklanır. Bu açıdan bakıldığında benzeşmenin pek çok ses olayını kapsadığı da ortaya çıkar: ünlülerde önlük-artlık, düzlük-yuvarlaklık uyumları; eklenme sırasında ünsüzlerin ötümlülük-ötümsüzlük açısından uyum sağlamaları; ünlü-ünsüz uyumu da benzeşme süreçleridir. Yazı dilinde sık rastlanan benzeşme örneklerinden biri /nb/ ünsüz çifti içindeki geniz sesi /n/’nin, yanındaki dudak ünsüzü /b/’ye benzeyerek geniz-çiftdudak sesi /m/’ye dönmesidir. /nb/>/mb/ değişmesi hem Türkçe sözcüklerde hem de Arapça, Farsça alıntılarda karşımıza çıkar. Pembe sözcüğü de bunlardan biridir. Doğru cevap A' dır.

Eklenme: Ses olaylarının önemli bir bölümü bir sözcüğe ek getirilmesi sırasında ortaya çıkar. Ancak eklenmeyle ilgili ses değişmelerini çekim ve türetim açısından ayrı değerlendirmek gerekir. Çekimle ilgili ses değişiklikleri, sözcüğün sözlük maddesi olarak kullanılan biçimiyle me­tin içinde, çekim eki almış biçimi arasındaki farkın gözlenmesiyle belirlenebilir: çocuk > çocuğu, burun > burnu, ben > bana, oyna- > oynuyor. Çiçek > çiçeği değişimi bunlara benzer bir örnektir. Diğer şıklarda ise eklenme sonrası kök sözcüklerde her hangi bir ses değişimi gözlenmemektedir. Doğru cevap D’ dir.

A, B, C, D şıklarındaki ses değişmeleri çekimle ilgilidir. Bunlar doğal olarak sadece eşzamanlıdır ve biçimsel ses bil­gisi (morfonoloji) adı altında incelenirler. Benzer süreçler, bir kök veya gövdeden, eklenmeyle veya birleşme sonucu yeni söz­cüklerin türetilmesi sırasında da görülebilir. Bu durumda ses olayı eklenme veya birleş­meyle türemiş sözcükte kalıcı biçimde sonuçlanmış olabilir: kavuş- > kavşak, devir- > devrim, ret > reddet- gibi. Doğru cevap E’ dir.

Tarihsel Süreç: Ses değişmelerinin bir bölümü, sözcüğün başta Eski Türkçe olmak üzere, bilinen eski biçimleriyle günümüzde kullanılan biçimlerinin karşı­laştırılması sonucunda belirlenebilirler: ET bedük > büyük, ET töpü > tepe, ET adak > ayak. Bu tür ses olayları çoğu zaman sonuçlanmış süreçlerdir. Çok nadir olarak geçiş döne­minin işareti olarak ikili biçimlere de rastlanabilir. Ayrıca ses olayı sonuçlanmış olsa bile genel bir değişme eğiliminin izleri belli durumlarda korunmuş olabilir. Örnek olarak ōt sözcüğünde bulunan Ana Türkçedeki uzun ünlü günümüzde kısal­mış, ancak geride sondaki ötümsüz ünsüzün ötümlüleşmesiyle bir iz bırakmıştır: od. Yine Arapça aslında ikinci hecesi uzun olan hayāt sözcüğü tek başına iken veya ünsüzlerden önce kısalmış ve sözcük hayat biçimini almışken sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildi­ğinde ünlü yeniden uzamaktadır: hayātım. Doğru cevap C’ dir.

Yazı Dili - Konuşma Dili Arasındaki Farklar: Yazılı biçimleri olan doğal dillerde, yazı dili ile konuşma dili farklı hızda değişir. Yazı dili standardı bir kere belirlendikten sonra, eğitimlerini bu standart biçimle almış konuşurlar değişmelerden hoşlanmazlar. Buna karşılık konuşma dili çok daha yoğun ve sürekli bir de­ğişim içindedir. Zamanla yazı dili ile konuşma dili arasında bir uçurum oluşur ve yazı dilin­de reform yapma ihtiyacı ortaya çıkar. Konuşma dilini yazı diline yaklaştırmak ise, bu yön­deki yaygın beklentilere rağmen, alışılmış bir durum değildir. Konuşma dilinde görülen değişmelerin bir kısmı yazıya daha erken, bir kısmı daha geç yansıtılır veya hiç yansıtılmaz: on başı /om başı/, Ankara /Añkara/, pekiyi> /peki/, dershane /dersāne/. Bunların belirlenebilmesi için sözcüklerin nasıl yazıldığı ile nasıl söylendiğinin karşı­laştırılması gerekir. "İstambul" söyleyişi bunlara benzer bir örnektir. Bu ses değişimi, konuşmada kullanılmasına rağmen yazıya geçmemiştir. Diğer şıklardaki örnekler ise ağızlar ile standart dilin karşılaştırılması sonucunda fark edilebilen ses olaylarını içerir. Doğru cevap B’ dir.

A, B, C, D şıklarında ünlü genişlemesi izlenirken, E şıkkında bunlardan farklı olarak ünlü daralması görülür. Doğru cevap E’ dir.

Öndamaksıllaşma: Artdamak ünlülerinin çeşitli nedenlerle öndamak ünlüsüne dö­nüşmesi dil incelemelerinde öndamaksıllaşma olarak adlandırılır. Aynı durumu göster­mek için incelme terimi de kullanılır. Genellikle /y/, /ş, /ç/ ünsüzlerinin komşuluğundaki kimi ünlülerde tarihsel süreçte ya­zıya yansıyan öndamaksıllaşmalar gerçekleşmiştir. Öndamaksıllaşmaya, adı geçen ünlülerin bulunmadığı az sayıda sözcükte de rastlanır: ET bıñ > bin, ET tıl > dil, tıñla-  > dinle-. Örneklerde görülen a > i, ı > i, a > i değişimleri de, art seslerin ön sese dönüştüğünü göstermektedir. Doğru cevap A’ dır.

Doğru cevap D’ dir. Çünkü verilen Örnek ünsüz düşmesine verilen bir örnektir:

 kelür ben>gelürven>gelürem > gelürüm >gelirim

Ünsüz çifti /st/ Türkçede söz sonunda bulunabilir: ast, üst. Ancak bu ünsüz çiftinin sonundaki /t/ Farsçadan alınan az sayıda sözcükte, konuşma dilinde ve yerel söyleyişlerde yalın hâlde düşme eğilimindedir: dost > dos, rast > ras, abdest > abdes, dürüst > dürüs, serbest > serbes. Şıklarda /st/ ünsüz çiftini içeren, dolayısıyla da bu süreçten geçen tek sözcük rest sözcüğüdür. Doğru cevap A’ dır.

Büzülme: Çoğunlukla ünlü-ünsüz-ünlü yapısındaki bir ses öbeğinin kısa veya uzun bir ünlüye dönüşmesidir. Hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde rastlanan bir ses olayı­dır. Büzülme farklı biçimlerde ortaya çıkabilir. Çoğu büzülme örneğinde iki hece tek bir heceye dönüştüğü için bu ses olayı hece kaynaşması olarak da adlandırılır. Doğru cevap C' dir.

Bir dilin sesleri farklı nedenlerle değişebilir. Bunun dil içi eğilimler, yazı dili ile konuşma dili arasındaki farklar, başka dillerle ilişkiler, dil içi varyantların birbirini etkilemesi, dildeki modalar, sosyal gruplar gibi çok farklı nedenleri vardır. Doğru cevap E şıkkıdır.